«ЖОЛДАСТАР» романы

ПРОЛОГ

Дала. Түн. Шуылдаған дабырмен оянып, далаға шықтым. Айдың өларасы еді. Көк көрінбейді. Бұлт қап-қара. Түпсіз терең түнде тұңғиық қараңғылыққырды көптен құшағына алған. Дауыл соғып тұр. Дала дүр-дүр етеді. Әлде желдің үні? Әлде елдің үні?..

Ауыл ауыр қараңғылықта. Шу шығады. Не шу? Әлде жел қамысқа соқты? Әлде жылқышы ысқырады?..

Жел ішінен жарықшақ дауыс естіледі: не дауыс? Әлде қойшы айтақтайды? Әлде қасқыр ұлиды?..

Дауыс сыңқ-сыңқ жылағандай: бұл не? Әлде бұлақ сылдырайды? Әлде сатылған қыз жылайды?..

Әлдекім зірк-зірк етеді: кім екен? Әлде жел қаттылады? Әлде бай малшыларына ұрысады?..

Дауыс мекіренеді: әлде қой маңырайды? Әлде бақсы ойнайды?

Үн күңіренеді: кім ол? Әлде молда аят оқиды? Әлде жарлының жалғыз сиырын ауылнай әкетті?..

Ауыл шулайды: неткен әбігер? Не қораға қасқыр шапты? Не ел жігітін майданға айдауға жарлық тарады?..

Немене? Не дауыс бұл?

Бұл дауыс әлде желден шығады? Әлде елден шығады?..

Жел күшейді. Дауыл қаттырақ соқты. Аспан астан-кестен.

Дала алай-түлей. Көк күркіреді. Найзағай шатыр-шұтыр етті! Нөсер шүмектеді. Жауын төгіп-төгіп жіберді, ел сарыны сар-сар етеді. Бұл не сарын? Әлде селдікі? Әлде елдікі?

Даң-дұң, шу молайып барады… бұл не? Әлде Ертіс бұзылды? Әлде ел дүрлікті? Жоқ, алыста теңіз толқи ма? Әлде ашынғандар ұран сала ма? Әлде ақ патшаны тақтан түсірді ме? Әлде майданнан қайтқан жігіттерге ел той қыла ма?

Мынау саңқ-саңқеткен кімнің дауысы? Біреу дабыл қаға ма? Әлде дауылпаз шақыра ма?..

Ия, ия, жақсылық! Бостандық… жел жаздікі сияқты. Мынау қылаңдаған таң ғой! Таң!.. Таң!..

Жоқ, жоқ… не боп кетті? Мен жаңылдым ба? Әлі таң белгісі жоқ екен… жел ұйтқып, терісіне шықты. Күн суытты. Қылау ұшқындады. Қар жапалақтады. Алай-түлей боран түтеді. Қыр қараңғы. Түн түнек. Қас пен көздің арасы көрінбейді…

Не дауыс бұл? Шу күшейді. Кім ыңыранады? Кім күңіренеді?.. Көк күрсіне ме? Әлде зеңбірек атыла ма? Жер ыңқылдай ма? Әлде бомба жарыла ма?

Дала азан-қазан. Әлде жел жынданды, әлде елге жау тиді?

Дала уһілейді. Жел ысқырады. Әлде ауылдың қойын ақ пен алаш әскері айдап барады? Әлде атамандар ел ерлерін атуға команда берді?..

Үн күңіренеді: бұл не? Әлде ауылды өлім басты? Әлде алаш қазіреті құран саулатады?..

Үн ыңыранады: неткен үн? Әлде атамандар мұжықтарды сойып жатыр? Әлде ауылдың қыз-келіншегін ақтар рәсуалайды?..

Үн күбірлейді: не бұл? Әлде Алаш ақсақалы батаға қол көтерді? Әлде төңкеріс ерлерінің етіне Колчак қамшылары шып-шып етеді?..

Бұл қай жер? Ел қайда? Жылы жел соқтырған жаз қайда? Таяу қалған таң қайда?

Кімдер шулайды? Не сарын?

Әлде жел қаралы? Әлде ел жаралы?..

Я сәт!

Жел оңына шықты! Дауыл қаттырақ соқты. Күркіреді. Найзағай шарт етті. Жел жылына бастады. Бұлт ыдырады. Жұлдыздар жылтырады. Уай, жарық дүние-ай! Қайдасың? Сағындық қой!.. Аспан жалаңаштанды. Жұлдыз жарығы жерге түсті. Таң таянды. Көк қылаңдады. Ауылдың алды-арты айнала айқын көріне бастады.

Па, шіркін! Соғып тұрған жаздың желі — қоңыр ескек екен ғой! Соқ, соқ, алтынкүрегім! Серпе соқ!..

Қашаннан қырды басқан соқыр тұман серпілсінші! Соқ, алтынкүрегім… күре даланы! Көптен көздей тесік тастамай даланы басып жатқан шірік қар көк соқталансын… сорғала жаздыңжауыны… Сорғала!.. Самарқанныңкөктасы жібіп, сары даланың суы сарқырасын!.. Алты ай қыстай ауырған қара жертерлеп, сел-сел болсын! Жүйе-жүйесі босасын!..

Соқ, соқ, қоңыр ескек! Саған төсімді ашып, бір сүйсінейін! Саған ел сүйсініп, қыр исінсін!..

Аспанның алыс жиегінде көрінген таң барған сайын жайылды. Атқан сайын қызарды. Аспанды алқызыл нұрға бөледі.

Бұл не? Неткен қызыл? Бұл қызыл жарық келе жатқан таң ба, шығып келе жатқан күн бе? Жоқ әлде көтеріліп келе жатқан ту ма? Қаптап келе жатқан әскер ме?

Я сәт! Бергейсің! Берді ғой тілекті: қызарған нұр екен! Күн екен! Ту екен!.. Ту екен!..

Ел дүрлікті. Ауыл апыр да топыр. Қорыққан да қуанған да бірдей. Ел алғашында сасып қалды. Ілгерілі-кейінді сапырылысты. Ерсілі-қарсылы ағылысты. Оттай қызыл таңға қарады. Нарттай қызыл туға қарады. Ту артындағы топ-топ қызыл әскерді көрді…

Ел үміті жарқ етті. Дауыл шақырып, бұлт қуған Дауылпаздың даусы ел құлағына саңқ етті:

– Тұрыңдар! Жауды қуыңдар!..

Ел қуанышында шек жоқ. Құшағын жая қызыл туға жөңкілді. Ұрандап, шулап біздің ел де қызыл қолдың алдынан шықты. Дала дүрілдеді. Алатаудың сайынан, Сарыарқаның белінен, Арал, Балқаш көлінен, Сырдың бойынан, қырдың қойнынан өре түрегелген өңшең жалбағай тымақтар тұс-тұсынан қалың қолға қосылып кетті. Ел мәз-мейрам…

Қызыл қол қырға қаптады. Қызыл тулар қыр аспанында бұландады. Дала қып-қызыл нұрға толды. Төңкеріс ұраны даланы дүрліктіріп, шынайы бостандық барабаны қағылды.

Қыр халқы қайнап, қуанышы көкке шарпыды. Жерді дүрілдетіп, қызыл тудың астында қызыл жорыққа бірге аттанды ел.

Уа, шіркін! Жеттік-ау бұл күнге!..

Қаптаған қызыл қолдың алдыңғы қатарында бірнеше адам көзіме оттай басылды. Өзіміздің жігіттер екен! Бес қару бойында, қызыл тудың соңында, майданның ішінде жүр екен…

–Жолдастар-ау, сендер қайда едіңдер?

–Майданда едік…

–Жігіттер-ау, сендер қашан кетіп едіңдер?

–Түнде кеткенбіз… біз кеткенде ауыл ұйқыда еді…

–Жолдастар-ау, ендігі беттерің калай?

–Бетіміз ілгері! Ілгері!.. Жау қуып барамыз. Ел бері тартсын. Тезірек ұмтылыңдар!.. Анау қызыл туға таман ұмтылыңдар!.. Ілгері!.. Ілгері!..

Қызыл ту көкке бұлқынды. Қызыл әскер ілгері жөнелді. Біздің ел де солай жөңкілді. Мен де ілгері ұмтылдым…

БАСТАУ

Бірінші тарау

Қоянды, жолың қатты, наның тәтті,

Айдаймыз ақсақ қойды, арық атты.

Айдаған осы жолға кедейшілік

Арқаның арқамызға қатты батты.

НЕ ҚЫЛАМЫЗ?

Жазғы түн. Кедей ауылдың ешкі-лағы қорасында бір уыс қана болып ұйысып жатыр. Көкке тойған соң, қара тіл болып көк жалаған сиырлар қазыққа байлаулы күйінде ыңқ-ыңк етеді. Бірлі-жарым шолақ кісенін сылдыратып, ауылдың артындағы өзекте оттайды. Тәжидің көк құнаны да соның ішінде. Ит үрмей, қоңыз ұшпай, түн тып-тыныш бола қалған бір мезгіл еді. Ауылдың көбі-ақ ыстығын ішіп, отын сөндіріп, төсекке кірген. Тек шеткі қараша үйдің қай жағынан қарасақ та оты жылтылдап, әлі жатпағандығын білдіреді. Оты бір басылып, бір жанады. Бұл үйдің сауыны қоңыр сиыр мен төрт ешкінің сүті өзінен аса су қосылып пісірілген. Ол сүттің ішкенінен қалғаны топатай шелекке ұйыта салынған. Көп ұзамайбұл үйдетынышталсакерек…

Жатуға ыңғайланып отырып Тәжи былай деді:

–Әркім-әркім қой алып, бағып жатқан көрінеді.

– Ей, балам-ай, бұраудың да сұрауы бар ғой. Есепсіз дүние бар дейсің бе? – деді Тәжидің шешесі Сәтбала.

–Неге, пайдасы болмаса бекерге біреудің аманатын ала ма? – деді Тәжи.

–Кім-кімдер алған екен?

–Имаш та, Сетік те, Сәрсенқұл да, Қазыбай да жиырмалап-отыздап қой алыпты. Пұшық Иса да бүгін «он сегіз тұяқ алдым» – деп айтып барады.

– Байғұс-ау, өзгенікі өзге, пұшық қайтеді оны? Біреудің малын бақпақ түгіл өзінің аяғын алып жүре алмайтын шу аяқ сорлы. «Қашарыңда қашарсың, лақтарында қайтерсің?» деп, алмақтың да салмағы бар емес пе…

– Қыс жақсы болса қайтеді? – деп Тәжи езулеп болмады. Шешесі аз отырып:

– Онда сенің де «алсақ» деген ойың бар ма? – деді.

– Тап «алсақ» деп жіп тағып отырғаным жоқ. Тегіндегісін айтқаным ғой… Жанның бәрі алып жатқан соң…

Тәжи отбасын шұқылап біраз отырды. Оның ойға қалғанын сезіп, шешесі де жауап қайырмады. Не мезеттен соң:

–Қайдан білейін, балам, өзің білесің, – деді. Тәжи бағанадан бергі екіұшты сөзінің бір сабағын тапқандай болып сөзге кірісті:

–Апа, мен екі ойлы болып отырмын. Бірсыпыралар қой алып бағатын болып тіршілік істеп жатыр. Ал қыстай біз не қыламыз? Жер шөбі бар. Сатанды биыл біреуге жүргізбей-ақ үйде ұстасақ деп едім. Былтыр Әділханға жүргіземіз деп жегеніміз желкемізден шыққандай болған жоқ па? Не киімге, не тамаққа жарытпай, дертті болып кете жаздады. Онан да осы жұрт алып жатқан қойдан біз де алып бағатын болсақ, айына серкештен жалға жүргеннен тиімсіз бола ма деп көңіліме келеді. Тегі, ойласайық дегенім ғой…

Сатан ағасының бұл сөзін төсекте жатып тыңдады. Оның ойына әлденелер түсті:

«Үйдің іші мені Әділханға былтырғыдай жүргізер ме екен, жоқ өзге біреуге берер ме екен? Егер жүргізетін болса енді кешіктірмес, кімге жүргізсе де, бірақ Әділханға бармасам екен. Ай, Әділханның үйі-ай! Татты-ау таңдайға… Біздің үй мына қойды алатын болса, онда менің өзге біреуге жүрмегенім ғой… үйде боламын да. Үйде болсам жақсы болар еді. Егер бұл қойды алмаса, онда Сатан бұл үйде отыра алар ма екен? Қысқа қарсы біреуге ақыр жалдайды ғой… Онсыз біздің үйдің лажы бар ма?..»

Сатанның үйінен ұзап шығып, жігіт болып жалшыға жалданғаны өткен жылы ғана. Ол Әділханға жүріп, қой баққан. Баққанда, тек аты қой бақты ғана болмаса, қоймен қоса талай ауырлықты көтерген. Толып жатқан қызметтерді атқарған болатын.Алғаш кісі есігіне жүрген жас жалшыда қақас ой, қалытқы мінез бола ма? Бас білігі тайлақтай бала қойшыны көрінген кісі жұмсап, мейлінше мінген. Ерте өргізіп, кеш қайтаратын үш жүз қойдан басқа суға да, отынға да, ауылдың атын суғаруға да, күл шығаруға да, итке тамақ құюға да үлгіретін осы Сатан еді. Әсіресе,төренің тоқал қатыны бала қойшыға жайсыздау тиген. Сөзге ілінісіп біржола иықтап алған. Тіпті, кейде тарылып кеткенде «әкеден жібереді» дегенді де сырттан естіп, Тәжи інісінің алты айдан әрі қалуына ырзаласпай, қой қоздап болған соң, Сатанды үйге шығарып алған.

Сатан содан бері үйде. Екі айдан бері мойны босап, ерте жатып, кеш тұрып, кедей кербездіктің біразын істеп, домбыра тартып, ауыл қыдырып, аунап-қунап, көңілі көбеңсіп қалған еді. Сүйтіп жүрген Сатанға Тәжидіңтағы қылтылдатып отырған міне бір «қой алу» деген сөзі бостаншылығын тағы жойып, басын байлайтын сияқтанды.

  Бірақ ол қанша ойласа да өзін енді ойынның баласы емес, жұмыстың жігіті деп сезе бастаған еді. Тәжи ағасы тағы біреуге жалдап бермей, мына қойды бақтырса, қайта Сатан жанына жағымдырақтимекші. Онда Сатан үйде болады. Біреудің отымен кіріп, күлімен шықпайды. Киім-кешегі жаман да болса, жыртық болмайды. Мынау шешесі жыртылған жерін бүтіңдеп отырады. Төңіректегі үйір құрбыларыменбіргеболады. Сондықтан Тәжи мен шешесінің қой туралы сөйлескен сөзін Сатанның құлақ түре тыңдайтын қисыны бар еді. Ол сөз аяғы неге соғар екен деп ентелене тыңдады.

  – Сонымен біз де қой алып бақсақдейсің бе?–деді шешесі.

– Менің ойым осыған құлап отыр, ақылдасқанымыз ғой, апа, –    деді Тәжи.

–Сатанның үйде болғанын мен де жек көрмеймін. Өлім бар да қаза бар… бір жерде болғанға не жетсін? Жалғыз-ақ менің ойыма келетіні – алған аманат қойды аман-есен бағып, қыстан шығара аламыз ба?.. Жауға, жұтқа ұшыратып, борышқа байланып қалмасақ деймін…

–Менің алғым келеді. Көппен көрерміз, апа, жұрт алып жатыр ғой…

–Өзің білесің, балам, –деп, шешесі түндік жабуға тұрды.

Сөз тұжырындысы болған сияқтанды. Тәжидің ақылдасатыны шешесі еді. Шешесінің «өзің білесіңі» – қойды «алсаң, алдың» ырзалығы еді. Мұны Сатанның іші сезді де, бүркене беріп жымың етті.

Алакөлеңкелі түндегі оттың жарығындағы кедей үйдің қабағын салбыратып ойға қалдырған «не қыламыз?» Сәтбала кемпір бақанының басына ілініп көтерілген түндікпен бірге бұрқ етіп тысқа шығып, тыныс бергеңдей болды.

От сөндіріліп, түңдік жабылып, үй іші ұйқыға кетті.

АҚ ВЕКСІЛ

Таң атты. Күн шықты. Ауылдың азын-аулақ қой-ешкісі, артыңда қалған қозы-лағына маңырай-маңырай өріске кетті. Ауылдан аяңдап шыққан сиырлар қоқтыларға түсіп, қияқтарды ұзын тілімен орап, бауыздауға кірісті. Қоңыздар дырылдап ұшып, шыбындар быжылдап, жан-жәңдік тіршілік талабына ұмтылды. Топатайдағы шалап-айранның беті ашылып, тостағанға құйылып, қараша үйдің іші оразасын ашты.

Күн шығысымен-ақ жалақ жауырына үймелеген шыбын-шіркейдің әлегінен сипанып оттамай қалған көк құнанның кісені алыңды, үстіне ер салынды, оның белуарына мініп, тарс қамшыланып Тәжи тағы жәрмеңкеге жөнелді. Біраз жүрген соң ұзын жолға түсті. Базарға бара жатқандардың біріне-бірі қосылып, біреулер озып, біреулер кейіндеп, жәрмеңке жатқан жердің кезеңіне шықты.

Тәжи қырсау көк құнанмен кезеңге шыққанда, жәрмеңкенің қайнап жатқан кезі еді. Кең алап. Жан-жағы қоңыр-қоңыр белең, аяқ жағы жарқыраған үлкен көл. Көлді айнала жапырлай қонған ел. Жәрмеңкенің өз көрінісі мына белдің үстінен қараған Тәжиге жылқының иіруіндей қайнап жатқан қара құрық жиын екендігі ғана байқалды. Ортасында ағарған шатыр үйлер, жыпырлап тігілген үй, ұзын сырғауылға орнатқан жәрмеңкенің жасыл ала жалауы ғана алыстан көзге айқындап көрінді.

Тәжи көк құнанды тебіне-тебіне жәрмеңкеге кірді. Ерсілі-қарсылы жосылған аттылы-жаяу, арбалы кісі, топырлаған төрттүлік мал, ағылып жатқан жүкші, жүргінші жол бермейді. Жәрмеңке шаңы аспанға шықты. Көшелеп тігіп тастаған үйлер, шатырлар, есіктерін ашып тастаған, үлкенді-кішілі үңірейген лапке, дүкендердің үңірейген түрі Тәжилерді «көк құнаныңмен қоса жұтам», – деген жалмауыз сияқты. Түйе бақыртқан, тері сүйреген, аттың тісін ашқан, қой қосақтаған, кездеме кездеген, бақал қыдыртқан адамның алыс-берісі құжынап, бейне қара құрттың ұясын еске түсірді.

Тәжидің күңде келетін базары бұл. Бір тиын саудасы болмаса да, көк кұнанмен күнде осыңда келмей көңілі көншімейді. Ол біресе мал базарына барады, біресе үлкен магазиннің ішіне кіреді. Біресе қымызшыға кіріп, біреулермен дәм татысып қалады. Біресе көк құнанның үстіңде ұзақ күнге салбырап жүреді де қояды. Ерні кебірсіп, кешке шейін каңғырады. Тәжидің базарға келгендегі ең керекті нәрсесі – қымыз бен насыбай. Кейде осы екеуіне де ақшасы болмайды. Ақшасыз кісінің базарда маса кұрлы қауқары бола ма? Қым-қиғаш қырғын соғыстың ішіне құр қол кірген кісідей көрінгенге көзтүрткі, мүгедек адам болады да қалады.Тәжидің көп жүрісі осы. Тек сорлы көк құнаңды күңде оттатпай,көзі сүзіліп, кешке үйіне қайтады. Бұл бір Тәжи емес, сол  төңіректегі көп қазақтың күні сонымен өтеді. Тәжи бүгін базарғабос келген жоқ. Өзінше үлкен жұмыспен шыққан. Сондықтан ол бүгін күндегідей көшенің келген жерінен салбырап жан-жағына қараған да жоқ, құнанды қузай қамшылап, тура базардыңшетіңдегі әдемі ақ үйлерге, абылайшаларға таман тартты.

Бұл қатар Жетісу байларының жатқан үйлері. Жылда Қоянды жәрмеңкесінің базарын бермейтін Матайдың байлары: Сарман, Ырысбек тұқымдары –осы қостар. Байлардан Қапалдың Шаяхметі, Шұбарағаштың Құсайыны, Ақсудың Абырамы, Қызылжардың Сүлеймен, Сыдығы–бәрі де өңшең қу мүйіз саудагерлер, қойлыкөпестер. Жәрмеңкеге түскен жүн-жабағы, қыл–қыбырдың қожайыны осылар. Тәжи осылардың алдынан көк құнанмен көктей өтіп,Шалматайдың қосының артындағы мама
ағашқа келіп торс етіп түсе қалды. Атын байлап, қостың алдындағы кездеменің ортасындакеңірдектепотырғанкөпкісініңқасына келді.Жайғандары қағаз, қаққандары шот, көпке шейін Тәжиді ескерген кісі де жоқ. Ол көзі жаудырап есік сыртындаотырды да қалды. Осы кісілердің барлығын да қабағына қаратып, жастыққа шынтақтап, шот қағып жатқан жасыл барқыт тақиялы, арық қара сұр саудагер қазақ – Тәжидің іздеген адамы осы еді. Оған жұбаптаса алмаған соң, оның аузының босауын күтті.

Көп күттіріп, мырза далаға шыққаңда, Тәжи жұмысының сәті түскендей, сөйлесуге айналды. Сәлем берген соң, сағат бауы салбырап тұрып, қусырылған танауымен тыныстап, сұр қажы Тәжидің сөзін тыңдады:

– Мен сізге келіп едім.Қаракесекпін. Ауылымыз осы тұста болады. Әділхан төрелердің жақынымыз.

–Не жұмыспен?

– Нашар адам едік. Әйтеуір, «балдан тамады, байдан жұғады» дегендей, сіздерді  тыныс көріп, үйден аяңдап шыққаным…

–Не қажет?

– Біздікі- ақ кедей қарекет қой… Сіздер аманат бағуға қой қалдырып жатыр деген соң, жұрт қатарлы мен де азын-аулақ қой алып, бақсам деп едім…

– Жерің қандай?

– Жеріміз шұрай, мынау көрінген кереге қоңыр тау. Қыста қар жатпайды. Күнгейдің бәрі жайылыс болады… – деп Тәжи қолымен тауды нобайлай бастады.

 – Кепіл табамысың?

Тәжи бөгеліп қалды. «Кепіл» деген салғаннан Тәжидің ойына оңай түсе қоймайды. Бұған кепіл боларлық кісі кім? Әділхан ба? Нұрбек пе? Олар қалай кепіл болсын? Бай сөздің соқасын өзі түзеді:

– Сенің әкең аты кім?

– Бөлеген. Менің әкем сіздерге дәмдес болған, сіздердің

малдарыңызбен әлденеше рет осы Қояндыға келіп жүрген… Әкем марқұм сіздерді аузынан өлгенше тастамай кетті ғой…

 – Е, сен шұбар Бөлегеннің баласымысың? Білеміз әкеңді. Байғұс адал адам еді. Сен неше ағайындысың?

 –  Екеуміз. Ер жетіп қалған інім бар. 

         – Егер кепіл таба алмасаң, былай да азырақ мал қалдыруға болады. Бұрын дәмдес болған адам екенсің…

– Өзім де соны тыныс көріп келіп едім. Расында  Шалматайдың кепіл сұрағаны – бергенін бұлдап беретін әдісі еді. Ол Тәжиден кепіл сұрап, қой беруді қиындатпақ түгіл, қалайда қойын аманат бағуға үлестіруге өзі де ниетті. Байдың аманатқа беретін қойы да оншалық құнды қойлар  болмастан, базарға жарамай қалған ақсақ-тоқсақ, ауру – бұрақ қойлар болатын. Байлар мұндай қойларды жылдағы жәрмеңке тарқарда аманатқа алушылардың аты-жөнін жаздырып, нотариус алдында бағам деген кісіге ақ вексілдеп бере беретін. 

Жәрмеңкеге қойды көп әкелетін көпестің бірі – осы Шалматай. Тиыннан тиын туғызған қутұяқ саудагер. Бұл жәрмеңкеге жылына жетпіс мыңнан кем қой салмайды. Ол қойлар қалайкұралады десеңіз – тарау-тарау жолдармен келіп жиналады. Бойдақтың бірсыпырасы қолма-қол ақшаға алынған. Ол ақша түрліалушылардың қойны-конышында жүріп, талай елді аралаған болады. Әрине, ондағы қой алынған баға – мұндағы бағаның үштенбіріне де жетпейді. Қойдың енді бірсыпырасы – қажының қос-қос койының қозысынан өскен бойдағынан кұралады. Қойдыңенді бір тобы – өткен жылғы сауданың несиесінен жиылады.Қойды жаз шығарып беруге кездемеден, шай-қанттан, бас, ұлтаннан бай несие берген болады. Қойдың төртінші түрлісі – «қызылқозыдан» құралады. Ол «қызыл қозы» дегеніңіз – тумақ түгіл,әлі күйегі алынбаған қошқардың беліңдегі қозыға байлар теңгелеп-тебендеп ақша берген болады. Ол ақшалар өзінен- өзі қоздап, бұзаулап, мал боп, Шалматайдың жәрмеңкеге айдар кезіндемаңырап, мөңіреп, жидашының алдына түседі. Одан арғы қойлар кезден кертіп жеп, қолма-қол сатқан товардан, даудан өнген,көпиелі малдан, бірі екі болып өндірілген тілхаттан, айып-анжыдан, күнде балалаған парадан, қойшы-қолаңшының ақысынан,тағы-тағы басқалардан сәті түсіп, өніп, қорланып, қой болатын еді, бұл қойлардан басқа мыңдаған ірі қарамен, банкені буындырған ақшамен, тері-терсекпен, жүн-жабағы, қыл-қыбырмен келіп,Шалматайлар осы Қоянды жәрмеңкесіне килігетін еді.

Жәрмеңкеде жаздай жатып, малын саудалап, базарды қолдан таратып, көп товармен Шалматай сықылды Жетісу байлары кейін қайтатын еді. Қайтарда саудадан бұрақ салған ақсақ-тоқсақ, ауру қойларды ондап – жиырмалап, Қоянды маңындағы елге ақ вексілдеп тарататын еді.Мына Тәжидің Шалматайға келіп, «аламын» деп өтініп отырған қойы осындай брак қойлар еді.

Тәжидің жолы болды. Шалматай бай «кепілсіз-ақ жиырма қой берейін», – деді. Аяғы құрттаған ақсақты, күркілдеп жөтелген көксауды бағып-қағып, жұттан аман, жаудан түгел келесі жәрмеңкеге сатылуға дайындап тұруға Тәжи міндеттенді. Қой жоғалса, өлсе – төлеулі. Байдың бұл қойлары суға салса батпайтын, отқа салса жанбайтын бір жаны темір қойлар болды. Бұл қойлар ақ сүйек боп жұтатқан қысты да қыстырмайды, топалаңдатып ауырмайды да, қасқыр жесе де өлмейді. Ұрғашы қойдың өсімін және санайды. Ақ вексілмен құны кесулі тұр.

Ал Тәжидің вексілді қойды баққандағы ақысына алатыны үш қой және қойдың күзгі жүні. Осындай шартпен Шалматай әлденеше жүздеген бұрақ қойды Қояндының айналасындағы арғындарға таратып болып қалған еді.

Шалматай Тәжиге довернейін қосып нотариусқа жіберді. Аузы астығын алған ұрадай опырайған кәрі нотариус Тәжиден аларын алып, жиырма қойды ақ вексілге қондырды.

Тәжи іс біткен соң, Шалматайдың өрістегі қойынан қой алуға көк кұнанға ашасын артып, қырға шықты.

БАЙҒА НЕ АЙТАМЫЗ?

Тәжи ауылына қайтып келеді. Өңшең ақсақ, соқыр, тентек, көнтек, құрттаған қойлар жолда жүрмей, көп азап шектірді. Ақсақтың аяңымен отырып, ымырт жабыла ауылына азар келді. Байдың базар сілікпесі өңшең сұңқадам қойлардың түрінен Тәжилердің бес-алты ешкі-лағы пысқырып, біраз жатырқасты. Сөйтсе де есік алдындағы қой басы құралып, қараша үйлердің қорасы қорланып қалды.

Тәжидің үйіне қоймен бірге азап та келді. Сатанның шешесі сол түннен былай түнгі күзетке белін буып кірісті. Таң атқанша кірпік ілмей, жұлдыздарды батырып, таңды атырып, күнді көзінен шығарды. Күндегідей мамырап жатқан Сатанды оятып:

– Тұр, қарағым, тұр! – деп күндегісінен ерте оятты. Сатан ұйқылы көзін аша алмай:

–Апа-ай, кішкене қоя тұршы! – деп маужыраған еді, шешесі:

–Тұр, созылмай: «белгілі қойшың жоқ болса, беліңді бу да қойға бар!» – деді. «Қой» деген сөз ұйқыны шайдай ашып, Сатан салбырап түрегелді.

Содан былай Сатанның күндегі күні осылай болды. Сатан аманатқа алған брак қойларды жаздай бақты. Міне, жаз өтіп, жер шөбі қурап, күзболуға да айналды. Қойдыңсаныбарған сайын құлдырап, азая бастады. Аз ғана қойды айналдырушы көбейіп, басына қарай шығыны аз болған жоқ. Тәжи, Сатандар қанша қақақтап, аманат қойдан қорқып, жаны қасам болса да, қой басынаман сақтай алмады. Ойдағы жоқ жерден пәле-қазаға ұшырап, жөні табылып кете барды: алдымен тығыршық мүйіз құрттаған көк тұсақты сиыр сүзіп өлтірді. Боз ісекті қасқыр жеді. Ала саулықтың желіні ісіп, жарылып, жаздай құрттап, қатып барып өліп кетті. Күзге таман үш қойды, Тәжидің сиырын қоса, ұры әкетті. Кер қасқа тұсақ қақтығып, Әділхаңдардың қойына кетіп  қалып, аяғы ол да табылмады. «Сірә, жеп қойған шығар» – десті. Ел күземін алып жатқанда Сатанныңшешесіне сүзек сап ететүсіп, өлім аузынан қалған соң, көнтек көк азбанды қалжаға жеп көтерілді. Көп жылдар көрмеген Тәжидің заводтағы қарындасы амандаса келген соң, оған тышқан мұрнын қанатпай қалай отырсын,солтақ ісек соған сойылды. Екі қойды шаңырақ ақшадан қысылған соңТәжи қалаға апарып сатып, рамат ақшасын төледі. Қыс келгенсоң қазақтілінтістеп қызылсызотырама?Тентектен жазылған көктөбелқұнанқойдыСатанүйісорпағасойды.Сүйтіп, қой алғаш қолынакелгеңде қалтырапкүткенТәжилербарғансайын еті  үйреніп, қорадағы қой қолдағы ақшамен бірдей болып, ақ вексіл екендігі естен мүлде шығуға айналған еді.

Сонымен, Сатан жайған жиырма бұрақ қойдың жан-жағынан тиген қасқырдың тісі, ұрының қолы, қонақтың пышағы,ауылнайдың мөрі, аурудың шығыны, кыстың аларманы – бәріараласып, бұлар қыстан үш-төрт-ақ қой алып шықты. Сатан үйінің мұндай аманат малды азайтып алғанына көңілдері қаттықабаржып, байға қалай есеп берерін білмей қысылатын еді.

Жәрмеңке ашылып жатыр, енді байдың адамы келеді. Тәжилерден қойын сұрайды. Қойдың орны жоғын қайдан табады?Немен толтырады? Бәрінен бұрын ұяты қиын! Өткен жылғы қолқалап сұрап алғандай болған аманат қойды жып-жылмағай жеп қойған сияқты болды-ау. Қалдырған қойдың бәрі ауру-ақсақ, жаман бұрақ екені бай есебіне енді кірмейді. Вексілдегі шарт бойынша санап отырып, Шалматай малын толтырып алады. Бірақ Тәжилер оны немен толтырады? Байдан қалай құтылады? Әсіресе,қара сұр мырзаға қой туралы Тәжи не айтады?

Міне, жаз жақындаған сайын Тәжилерді осы толғақ қысты.

БҰРАҚТЫҢ СҰРАҒЫ

Тағы жаз шықты. Көк желкілдеп, мал төлдеп, дүние тағы гүлдеуге, өсуге, масайрауға қол қойды. Қоянды жәрмеңкесі басталатын мезгіл жақындап, жан-жақтағы ел жыбырлай бастады. Тек бұл жәрмеңкені жыландай жек көретін үй – ол да Тәжидікі еді. Жақсы-жаман «жәрмеңке ашылады» деп құлағын түріп, қуана сөйлесе, Тәжидің үй іші жәрмеңке жақындаған сайын толғағы жиілеп, жанына бата бастаған. Сор орнап, қырсық қаптап, берекесін кетіретін сияқтанады. Ақ вексілі жалаңдаған сұр мырза, айдаған шабарман көздеріне елестейтін еді.

Көп ұзамай жылдағы мезгілінде жәрмеңке ашылды. Шалматайлар былтырғыдан бес-он күн бұрын да келіп қалды. Келісімен жан-жаққа жидашы шаптырып, есеп кітабындағы ақ вексілдің аманат қойын жидыруға кірісті. Мұндай жидашының бірі мойнындағы сөмкесін салақтатып Тәжидің үйіне де келіп жетті.

Тәжи үйде еді:

–Аманат қойды айдап жеткізіп беріңіз… Базардың алдыңғы қатарына қажы қойлары түспекші, – деді. Бұған Тәжи недәуір күрмеліп тұрып:

–Қолдағы барын айдап жеткіземіз, бірақ бай алдында үлкен ұяттымыз. Қойы түгел емес. Азғана қойдың шығыны болды, –деп күмілжітті.

–Барын жеткіз! Қалғанын бай алдында жауабын айтарсың! – деп жидашы жігіт жөнелді.

Бірақ Тәжи бай алдына бара алмады. «Не болса да болары болды» деп, қалған төрт-бес қойды шошайтып айдауға дәті шыдамай, үйінде жатып алды. Бұл арада бірнеше күн өтіп кеткен соң және қой хабарын толық естіген Шалматай Тәжилердің ауылнайы арқылы повестка жібертіп те үлгірді. Тәжиді повесткамен ауылнайға айдатып алып, бай алдына келген Тәжиге қаһар тікті:

–Сен қойды құртқанынан бұрын келмей жатып алғаның қай менмендігің? –деді.

–Ой, байеке-ай, нашар адамбыз ғой, келгеніміз-ақ осы болды.

–Мен үшін нашар болыппысың? Кәні, осы жерден табан аумай, қойды түгенде, өйтпесе жегеніңді желкеңнен шығарамын, – деп, зірк-зірк етті.

Тәжи құрдай жорғалап жерге кіріп кете жаздады. Ол байдың бетіне қарай алмай, жер шұқи берді. Тек міңгірлеп айтқаны:

–Бай, біз сіздің малдың күтімінен аянғанымыз жоқ. Жарғаққұлағымыз жастыққа тимей бақтық, қақтық, қайтеміз, дерткеұшырады, қасқыр жеді, ауру алды, жұт болды… Әйтеуір, бүгінсіздің алдыңызға абиырлы болып келіп отырғанымыз жоқ.Оның  несін айталық. Қолымызбен істегенді мойнымызбен көтереміз де; не қылсаңыз да біз өз нашарыңыз. Не қылып алам десеңіз деқолыңызда, –деп Тәжи Шалматайға жалынып, жік-жапар болды.

Бай көпке шейін илікпеді. Тәжиді артынан көп ергізді. Араға кісі салғызды. Аяғында ырғаса келе Тәжи бар қойды беріп, жоқ қойды телеу туралы мынаны айтты:

– Жалғыз көк құнаннан басқа берерім жоқ. Мұны алам десеңіз дайын.

– Көк кұнанынды үш қойға да алмаймын. Жеген қойларыңның біреуінің екі-екі қой болғанын есептемеймісің?

– Құнанды сатып төлейін.

 – Қалғанын қайтесің?

– Ер жеткен інім бар. Қызмет қылып өтесін…

Қажасып отырып, осыған бай азар көнді. Тәжиді нотариустың алдына алыпкеліп, ақвексілдіқайтажаңалатып,Тәжигеқол қойдырып, бекіттірді. Істеген шарт: жігіттің айы үш сом, көйлек,дамбал, шалбар, бір қабат сулық бермекші. Бағатыны қой.

Сөз осыған  байланды. Тәжи үйіне келіп, аманаттың аяғы немен тынғанын естіртті. Бұрын қасындағы Әділхандарғажүргізуге алыс деп үйінен шығарғысы келмей отыратын Сатанға Жетісудың тұз-дәмін татуды жазған екен ғой деп, шешесі көзінің жасын іркіп алды.     

– Қой, апа, кұдай жанымызды тірі қылсын, борыштан құтылайықшы, -деді Сатан.

Ертеңіне Сатан шешесімен қоштасты. Тәжи көк құнанға мініп, Сатан жаяу, қалған бес қойды айдап, базарға келді. Базарда кешке шейін тұрып, көк құнанды бес бойдаққа айырбастады. Тәжи ер-тоқымын арқалап, екі жаяу алдына он шақты қой салып, байдың қосына келді.

Шалматай кешегідей емес, қабағын жазып қарсы алып, Сатанды қой басына жіберді.

Тәжи ер-тоқымын арқалап үйіне қайтты.

ҚОЙШЫЛАР ҚОСЫНДА

Көкқия бір құтты тау, күні маужырап, күнгейіне асықтай қар жатпайды. Шөбі шүйгін болады. Бозғылға семірген қойдың сүбесіне пышақ жетпейді. Қашпаған тоқтысы қалмайды. Бойдақ қой қыстай ойнақ салып шығады.

Әсіресе, Көкқияның қысы биыл төтенше жақсы. Міне, наурыз таянып келеді, әлі ың етіп боран соққан жоқ. Жердің шаңы бұрқырайды. Осы таудың сай-сайының бәрі қора-қора отар, байлардың қойы. Күйлі қой арамза қоздап, қойшылар уыз ішіп жатыр.

Сатандардың қосында төрт жігіт. Қатар екі қора. Мың қой. Төрт жігіттің екеуі қойшы. Біреуі – бақыршы, бірі – Сатан ол қора күзетеді. Қасқыр қатты. Кейде айқайлап тұрғанда қораға қойып кетеді. Сатан шиті мылтықты қолына алып, айтақтап, түнімен қораны айналады да жүреді.

Сатан күзетке шыққанда, айналасындағы үңірейіп тұрған құз-құз коңыр таудың ішіне жан кіргізеді. Оның сұңқылдатып салған әні, созып айтақтаған әдемі даусы қоңыр тауды күңірентіп, сыбызғыдай шығады. Ол айтақтағанда жәй «айт-айт!» дей салмай:

–А-а-йт-а-а-й-а-ай!–депқоңырлатып бастап, шырқатып
көтеріп, төмендетіп түсіріп, қоңыр қайырыспен жайлап тоқтатады. Мұның бұл айтағын естіген кұлақ тағы-тағы дегендей, тыңдағысы келіп сүйсінетін еді. Айтақты Сатанша саламыз деп әуреленіп, тамағын жыртатын қойшылар да аз болмайтын. Ол сол көркем даусымен таудың тыныш түндерінде кұзды жамыратып, тауды жаңғыратып, жақсы-жақсы әнге салып, көңілін көтеретін еді. Ол көңілін көтергенде – шерін шығарып көтеретін еді. Сатан міне, шерін шығарып, қораның желкесіндегі шоқы тастың үстіңде тұрып, әңді соқтырып тұр.

Қоянды, жолың қатты, наның тәтті,

Айдаймыз ақсақ қойды, арық атты.

 Айдаған осы жолға, кедейшілік,

Арқаның арқамызға қатты батты… –

деген сияқты өлеңдерді Сатан ойдан да соғады. Домбыраны да қоңырлатып жақсы тартады. Арқаның атақты әншілерінің әндерін олардың өзінше сала алмаса да, ізінше сала алады.

–Ей, Арғын, қақсамай мұнда кел! – деді қостан Жамантай деген шал қойшы.

–Е, не бар? –деп Сатан дауыстады.

–Жүр! Жүр деген соң жүр!

«Бұлар не айтады?» – деп Сатан қосқа келді. Онда кеше қасқыр тамақтаған үлкен құнан қойды қазаншы ұстап тұр екен:

–Ыллай омим! – деді.

–Әй, бұларың не?

–Мұнымыз осылай, соямыз… сенің сорпа ішкің келмей ме?

–Әй, сендер өлмейтұғын қойды неге соясыңдар?

–Неге өлмесін, қазір өлтіреміз! Көп сөйлемей бата қыл! –деді Жамантай жалмаңдап.

Сатан арғынсынып қойға бата қылды. Қойшылар алып ұрып бауыздап, союға кірісті.

– Бұйырған малға тіс тисін деген, жарықтық осы мыңның ішінен бізге бұйырғаны да… Жолың болғыр көксерек анда-санда өстіпсоғым сойып беріп тұрса, бізге сірә теріс болмас еді-ау,- деді Жамантай.

Сатан қойға бата қылып, қайта далаға шықты.

–А – а- айт, а-ай-й!– депсозып, бунақтатып қайырып, шоқы тасқа мініп отырды.

Қой сойылып жатқан қостың оты аңда-санда жалп етіп шаңырағынан шығып, жалындап басылады. Сатан әр түрлі ойда:

«Мыналар әлгі қойды бекер сойды-ау. Тіпті өлетін қой емес еді. Сылтауы– қасқыр тамақтаған; оттай алмай өлді» деді. Оны олай емес деп байдың алдында куә болар кім бар? Бүйтпесе жалшы бола ма. Байдың жалшыға сенбейтіні, жалшыны жарытпайтыны да осы-ау. Мейлі, не болса, о болсын! Қыстай етсіз болғанымыз жоқ. Қара қостағы қойшылардың қолынан бұдан басқа келетіні жоқ та ғой…»

«…Байда мейір, жалшыда бейіл де жоқ – екеуін аңдыстырған құдайым-ай…» – деген осы да. Қалайда тамағымыз тоқ…

Осыны ойлап отырып ол айтақтап қояды. Оның ашық даусы сүт пісірімге созылып, сырнайша сылдырайды. Оның аузы ғана айқайламайды, оның аузы айтақтағанда ойы әлдеқайда! Арқаның белес-белес жерлерінде, орқаш-орқаш тауларында болады. Ол арқа туралы, елі туралы көп өлең шығарды. Ол өлеңдерін жақсы, сазды әндерге салады. Ол әндерді өлеңімен талай адам тыңдап, талай адам таратып алып кетті. Оның көп өлеңінің бірін Жамантай жаттап алып, ылғи ыңырсып жүретін:

Айрылдың Сарыарқадан, Сатыбалды,

Тәжи ағам хат-хабарсыз жатып алды.

Сарыарқам жерін басып, суын ішкен,

Ақ вексіл, амалым жоқ тартып алды… –деген еді.

Сатан Көкқиядағы қысты таңды күзетпен, күзет өлеңдерімен өткізді. Ұзақ таңдағы күзетте отырып ол нені ойлайды:

«Өлмеген құлға бәрі жақын. Міне, аздан соң қар кетіп, жаз шығады. Қой қоздап, құс келеді. Күн қызып, көк жетіледі. Ел айран ұйытады. Бір жылға деген ақ вексілдің күні де толады. Қоянды жәрмеңкесі және басталады. Жәрмеңкеге байлардың малы айдалады. Сол малдармен бірге Сатан да  жаны аман болса ілесіп, Сарыарқаға қайтады. Уа, шіркін Сарыарқа-ай! Бетегесі көк шашақтанып, сандал таулары көк ала жасылға оранып жататын еді-ау! Әттең дүние-ай! Ұшарға қанат болсашы!» Міне, Сатан осыны ойлады.

БАЙДЫҢ ҮЙІНДЕ

Жаз биыл ерте шықты. Көкқияның тауы көктеп те қалды. Күйегі біткен қойлар құралайдың салқынында қозыны төге салды. Етектің де жерінің сағыры ширап, таудың тобылғысы көктей бастады.

Сатан салып ұрып, Сүттігеннің сазындағы Шалматайдың ауылына келді.

Шалматай ауылы әлі тамнан шықпапты. Қысқы көк үйлерінде екен. Қойдың қосынан мінген сарыала шолақты қораға байлап, байдың шатырлы көк ала үйінің алдына келгенінде, Сатанның мұрнын ас үйдегі сорпа-судың иісі жарды. Сатан сонда кірді. Ысылдап-пысылдап, қазанның астындағы қамыс отынды бықсытып жатқан қарамайлық малайдың қасына келді. Бұл қазаншы еді.

–Қажы үйде ме?

Ол Сатанға жауап беріп үндеспек түгіл, бетіне де қараған жоқ. Тек қазандықтың астына тыққан қамысты сырғыштап отқа қарай қузаумен болды. Сатан үндемегеніне ерегіскендей «Мынау не қылған  паң неме еді? Сорпаға семірген кісі сұраған сөзге жауап айтпай ма екен?» –деген көңіліне келіп, қазаншының иығынан тартты. Ол Сатанның бетіне карағандатүтінге ысталған күйген сабадай кеңбетіндегі қызыл ала көзі алайғанда, Сатан сескенейін деді.

–Бай қайда? – деуге аузы келді.

Қазаншы баяғы қалпына түсіп, бір ауыз сөз қатпастан қамысты қузай берді. Көп кешікпей Сатанның түсінгені «сорлы, тас керең, тілсіз, мылқау екен!»

Сатан есік  алдына шығып отырды. Ас үйдегі майлы сорпаның  буы бұрқырап, қара малай ысылдап, қазандар бұрқ-бұрқ қайнап  жатыр.

Ас үйге қарсы үлкен сырлы көк ала үй. Үлкен-үлкен ақ айна терезелер. Жез тұтқалы сырлы есіктер, жасыл ала басқыш, жөпшенді адам кірем деуге қорынатындай. Ақ бұйра шалыны пұшпағынан түсіре жамылған бәйбішелер жез құмған алып, дәретке барып жүр.

«Ой, дүние -ай, – дейді Сатан. – Құдай бұл байлардың алапатын артық  жаратқан адамдар ғой. Салдырған салқын сарайүйлері мынау, Көкқиядағы қойлары анау, қала, жәрмеңкедегі саудасы анау. Құдай бұларға бұ дүниені ғана емес, о дүниені де берген ғой. Өздері мешіттер салдырып, имам ұстайды. Мына бәйбішесімен Меккенің де жүзін көріпті. Дәретке құманмен баратын таза бәйбішенің дұғасы қабыл шығар.

Қайтсе де бұлардың міні жоқ-ақ. Бұлардың шарасын құдайекеңнің өзі кең шапқан соң, әрине, осылай болады… Арғын, найманның кедейлері осылардың қойын бағады, жылқысын жаяды, сиырын сауады, қазанын ұстайды, қорасын күрейді. От жағып отырған мылқаулардың тұрпаты мынау. Сорлының етінде жейдесі де жоқ. Бұл өмірінше осы отты үрлеумен өткізген шығар. Өзі көксау, күрк-күрк жөтеледі. Бұл сорлының сүйегі осы ошақтың аузынан бір-ақ шығады ғой…

Бұл не қатын аламын, не мал жиямын, не бір жылқы мініп бір танысыма барамын демейді. Түннің жарымынан от жағады. Түннің жарымында отты сөндіреді, бәлкім сөндірмейді. Өміріне от жағады… Осылардың отын үрлей-үрлей өз өкпесі өшеді… Бұл байға қандай жағымды?

Әрине, бұл сорлыны да осылай болу үшін құдай кемтар қылып жазған шығар…»

Сатан ол арадан кетіп, бір айналып қайтып келді. Енді не де болса көк үйдің өзіне кірейін деген көңілге түсті. Аяғындағы үлкен етіктің балшықтарын тазалаған болып, биік басқышпен ұстанып, жоғары өрледі. Жез тұтқалы есікті ептеп ашқанда, басындағы күйе-күйе сүмтиген арғын тымағын ұсынып үйге кіріп те кетті. Тар коридор, бір есіктен бір есікке сүңгіп, кірген есігін де ұмытып қалды. Ол қай үйді ашса да жайнап жиылған жасау, үлбіреген шымылдық – бәрі де Сатанға «кірме!» дегендей кеудесінен итерген сияқтанады. Сатан қыдырыстап келіп бір есікті ашып қалғанда – зал үйдің ішінде кісілер лық толып отыр екен. Отырған кісілердің бәрі де асыл жиһазға бөленіп отырған ертегідегі жынның халқындай көріне кетті. Бұл адамдар көк үйдің қонақ залында жайған кілем, жайнаған жасаудың ішінде сары ала қазылы табаққа сыбанып кіріп жатқан кезі еді. Жанның бәрінің көзі Сатанға қарай қалғанда, Сатан солбырайып тұрып қалды.

– Қайда барасың, етігіңмен кезіп? – деп шанқ ете түсті.

Сатанның етігі ескі болғанмен, арқаның кең қонышты саптамасы еді. Бұл етікті жаңа күнінде Тәжи біреуден тамыр болып қалап алып, төрт-бес жыл киіп тоздырған соң, байға жүрерде Сатанға жаматтырып берген.

Сатан сасып қалды. Ол мұнда қалай кеп қалдым?! Қайда барамын дейді… «Байда жұмысым бар еді» десе, оны осындай уақытта іздей ме? Әлде тіпті Сатандар сияқты кісілерге мұнда кіруге болмайтын шығар. Бәйбішенің «етігіңмен кезіп» дегені – «шешіп кірмедің» дегені ме екен? Өзім де мына етігіммен мынау таза дүниесін былғап тұрсам керек… Ал етігімді осы жерге дереу шешсем бе екен?.. Шешкенде шұлғауыммен қалам ба, жалаң аяқ аяғым қай таза болыптұр… Шешкенетігімді қайдақоймақпын…» деген сияқты сасқалақ ойлар бір минуттің ішінде Сатанның ойын ұйқы–тұйқы қылды. Тез бойын жиып, буынын бекітіп алып:

–Бәйбіше, байда бақыршылығым бар еді, –деді.

–Кімсің өзің? – деді жылан бәйбіше.

– Арғынмын.

– Бәсе, сұмырай тымағың мен сұмпайы етігің айтып тұр… Бауырың екен ғой, – деп, төрдегі көзі айналып кеткен семіз бір шеңгел етті қауып қалды.

– Қай арғынсың? – деді бәйбіше.

– Қаракесекпін… 

– Қайдан келдің?

       – Көкқиядағы қойдан келдім.

– Мал аман ба?

– Аман, бәйбіше.

– Биыл елтірі көп пе?

Бәйбішенің кекегенін Сатан сезе қойды да:

– Бәйбіше, биыл елтірі аз, – деді.

– Мә, олай болса, ет аса! – деп, бір кесеге табағынан алып ет салып жатып:

• Шық далаға, ас үйге апарып же! Бай кешке таман қайтады, – деді.

Сатан ұрылған итше, кесені қолына алып, саптамасы сүйретіліп үйден шықты. Толып жатқан есіктің әрбіреуіне бір соғылып жүріп, бір есікті ашып қалғанда, жібек пен күміске бөленген ақ қағаз маңдай, қара көз келіншек отыр екен:

–Кір, кір! Кімді іздеп жүрсің? – деп қалды. Сатан осынша жын ұясының ішінен періште жүзді тіл қатқан адамды көрген соң еріксіз еркіндеп кетіп:

–Шығатын есікті іздеп жүргенім, қай жақта? – деді.

–Кімсің? – деді ақ келіншек.

–Таудағы қойдан келген қойшымын. Байда бір шаруам болып келіп ем.

–Қолыңдағы не?

–Бәйбішенің асатқан еті еді…

–Отыр. Етінді же, – деп, бөлменің ортасына дөңгелек үстел қойды. Қасына орамал тастады. Босағадағы құман мен жез шылапшынды көрсетіп, «қолынды жу» дегеңдей қылды. Сатан қолын жуып, сүртініп, бәйбішенің берген етін жеуге отырды. Күні ұзын қарны ашып келген бүркіт жігіт бәйбішенің шөкімдеп салған шыныдағы етін бір-екі-ақ қамтыды да, қолын жуып, аузын шайып, орамалға сүртінді.

–Сүйегің қай ел? – деді келіншек.

–Қарқаралы дуанына қараған арғынмын.

–Арғынның қайсысы боласың?

–Қаракесек.

–Нағашым екенсің ғой…

Сатан тіпті еркіндеп кетті. Айналасынан албастыдай басқан ауырлық әп-сәтте серпіліп кеткендей, аузы жып етіп:

–Е, сенің нағашың болсам, төбем көкке жетті ғой, – деп жымың етті.

–Құсайын төрені білесің бе?

–Білгеңде қандай? Біздің елдің төресі.

–Ендеше мен сол Құсайынның апасының қызымын.

–Алда, жаным-ай. Төркінің қайда?

–Төркінім төмен болады. Қара деген ел. Мысық қажы менің әкем…

Бұл әйел байдың соңғы алған тоқалы еді. Бұл тоқал шаруаға бауыр басудан гөрі мырзалықты, серілікті, ойын-күлкіні көбірек істейтін, оң жақтағы қыздан жаңа ғана қатын болып, бай қойнына кіргелі көп болмаған жас келіншектің өзгеге үйірсектігі қозып, қойшыдан нағашы тауып отырғандығы еді. Келіншек Сатанмен біраз сөйлесіп, оны-мұны сұрасып отырды. Сатан да өзінеыңғайлы жерден «жиен» табылғанына жаны жадырап, қараңғы тұман ішінен жалғыз жұлдыз жылтырағандай етене бола сөйлесті. Елдің, жердің жайын айтты. Өзінің елін сағынғанын, қайтқысы келетіндігін де сездірді.

– Қайтып, қайда барасың? Бәрібір кісіге жүретін болсаң – осылар тыныш емес пе, тамағың тоқ болып, ақың беріліп тұрса еліңде не бар, жүре бер! –дегенді айтты тоқал.

Тоқалдың бұл сөзіне Сатанның көңілі тіксініп қалды. «Қанша бауырластық дегенмен әр қол өз қарына тартады-ау. Мынаның айтып отырғанын қарашы», – деп ойлады.

«ҚАЙТПАЙСЫҢ!»

Сатан тысқа шыққанда, қоңыраулатқан пәуескедегі жорға гройкелерді теңселтіп Шалматай да қақпадан кіре берді. Байдың алды-арты шұбаған кісі. Арбадан түсіп, Шалматай басқышпен көтеріліп, көк үйге кіріп, жоқ болды. Оның артынан не жуан, не айдынды кісілер кіріп, кір-кір Сатанға үйге кіруге қисыны қиындап сала берді. Енді Сатанға байды тыстан тосудан басқа жол қалмады. Ол қалайда байдың мына үйден шыққанын аңдып, қыбын тауып сөйлесіп қалғысы келіп, есік алдынан күтті. Көп күттіріп бай талтақтап тысқа шықты. Баймен бірге бірадар, сопы, ақсақалдар да ере шығып, бір-бір құмғанмен екінді дәретіне дайындалды.

Бай басқыштан түсе бергенде-ақ Сатан ұрымтал жерден келіп:

– Салаумаликүм? – деді.

Бай жарытып сәлем алған жоқ. Сатанға тікіленіп:

– Сен, Арғын, неғып жүрсің? – деді.

– Таудан келіп ем…

–Не жұмыс?

        – Лұқсат болса биылғы малыңызбен Қояндыға қайтайын деп едім.

– Соны айту үшін малды иесіз тастап, ат қинап келіп тұрмысың?- деп зілденді. Сатан үндемей қалды.

         – Сен қайтпайсың!

         – Қайтарыңыз, байеке…

– Уақытың біткен жоқ!

         – Уақытым бітті ғой, байеке. Қайтарыңыз мені.

–Вексіл біткен жоқ! Ағаңның берген вексіліндегі соманың канша екенін білемісің?

–Ағам осы көктемде қайтасың деп еді.

–Қайтатын срок біткен жоқ! – деп құмған ұстап тұрған шәкірт балаға:

     – Книганы алып шық. Бәйбішеден сұрасаң береді,–деді.
Байдың екі қолы қалтада. Қабағы түйіліп, ысқырынып тұр.

Үйден книга да шығып қалды. Қалыңдығы екі елі көк ала шұбар сопақша книганы ақтарып тұрып, бай:

• Бөлегенұғлы Сатыбалды деген сенсің ғой?

– Иә.

–Айың үш теңгеден, жыл уағың отыз алты теңге. Вексілдіңқақ жартысы толмайды.

–Байеке, толса керек еді ғой?

Бай Сатанға бажырайыңқырап қарап:

–Толса керек еді деймісің? Қыстай жеп жатқан қойларыңды сұраусыз деп ойлап па едіңдер? – деді.

Сатан жүрегі су етіп, төбе құйқасы шымырлады. Аузы сөзге келмей, күйбендеп қалды:

– Байеке, ажалынан өлген қойларды қойшыларға жаза
берсеңіз, онда тіпті бізге шаш шықпайтын шығар, – деді.

Бай тыржың ете түсті. Сөзіңнің енді керегі жоқ дегеңдей кимылмен книганы шәкірт балаға ұстата берді де:

• Қойдың батасын қылып, басын жейтін сен дейді ғой!

деп бетіне ашу жиып алды. Бірақ ұрмады.

Көк шұбар книгадан сөйлеген сөз Сатанды ауызға ұрғандай үндетпеді. Әлдеқашан жазылып қалған жазу, оны оқып тұрған бай, қоста желінген ет, әлі толмаған ақ вексіл – барлығы да Сатанды жар басына әкеп қамалады. Не ілгері, не кейін, не жоғары, не төмен аяқ салып аттарлық жол қалмай, тынысы тарылды. Басқа ұрған балықтай сандалып тұрып-тұрып:

–Ағайдыңтіршілігі бар ғой. Қояндыда өтер, байеке! – деді.

–Мен білмейтін сендерде не тіршілік бар? Жәрмеңкеден ер-тоқымын жаяу арқалап қайтқан ағаң байып қалды деп тұрмысың? –деп, бай даусына зіркіл косыңқырап түйіп тастады. Аңдаусызда ұрылған Сатанның бойын жидырмай тағы:

–Сені малдан кім босатты? – деді.

–Өзім келіп едім, – деп Сатан төмен қарап, жер шұқылады.

    – Өздерің бет-бетіңмен жүре бермексіңдер ме? Малдың жоғалғаны, қасқыр жегені, өлгені – мойындарында болатынын білетін шығарсыңдар…

Сатыбалды үн шығара алмады. Бай нығыздаңқырап, кекеткен дауыспен:

– Қайт! – деді де жүріп кетті.

Сатанның өне бойы қаңтардағы жылымға түскендей сұп-суық болды. Болдырған аттай салбырап тұрып қалды. Ол осы салбыраумен тұрып, басқыштан түсіп келе жатқан байдың тоқалын да сезбей қалған еді.

• Ей, нағып салбырап кеткенсің? – деді келіншек.

  Сатан есін жиып алғандай:

          – Бай қайырмады ғой, – деді. Сатан осыны айтқанда көңілі ұйқы -тұйқы  болыптүреді. Көзіненжасы ыршып кете жаздады. Жас жанның қиналыптұрғанын біле қойған сезгіштоқал:

         – Қажыға мен айтайын, – деді. Сатан және сергіп кетті:

– Айтшы, айналайын… Істеген жақсылығың менен қайтпаса да құдайдан қайтар… Мырзаға мен үшін сөйлес. Мен біржола кетемін демеймін. Елімді бір көргім келеді… Тек маған Қояндыға баратын малымен жүріп қайтуға рұқсат қылсын…

        – Жарайды. Сен қайта бер. Мен жата-жастана жіңішкелеп сөйлесейін,-  деді тоқал.

Әдейі ара қонып келгенде, осыдан артық жұбап ұстай алмай Сатан  Көкқиядағы қойға қайтты.

БАЙ БӘСЕКЕ

Қоянды жәрмеңкесінің қызған кезіңде Сатанның ағасыТәжиШалматайға келіп  шот қағысты. Сатанның қашан жүргендігі, кесілген ақысы, алған киімі, істеген жұмысы, бата қылып, бас жеген қойлары – шұбар книгада жазулы еді. Бай сынық инесін қалдырмай есепке салды. Ақ вексіл бойынша отыздың ішіндегі сомаәлі Сатандардың мойнында болып шықты. Бұған Тәжидің мойнынан ұстап берерлік малы болмаған соң, тағы інісін шығарып ала алмайтын болды. Сүйтсе де ол да өзінше ұпай ойлады. Сатанды Шалматайдан шығарып, өзге бір байға жүргізуге ниет қылды. Осы ниетпен тағы сол Жетісудың бір ноғай саудагері Шаяхмет байға кісі керек деген хабармен Тәжи інісін жұмсаған соң, Сатан сонда келді. Келгеннен ол бай жылы ұшырап, жөнін сұрады.

  – Шалматай байдың жігітімін, – деді.
Шалматаймен қай жерде болса қайшыласып, шайнасыпжүретін жуан сары ноғай«соныкімін» деген соң-ақ сүріне жығылды:                 

– Қазақтың таз байлары берген хақтан бір тәңкесін арттырып хақы беремін! – деді.

Сонымен, Сатанды алуға бай табылып тұрғанын біліп алған соң Тәжидің үй іші кеңесіп, көп толғауға түсті. Мына ноғайға жүруге ме, бұрынғы байдың өзінде қалуға ма? Ноғайға жүрсе,ақысы көбейеді. Ол ақымен Шалматайдың борышынан құтылуға да болады. Ақ вексіл жыртылады. Бас бостаңдығы туады. Ал тіпті жалға жүрмей отыруға мүмкін емес. Ағасы Тәжи де жаяу, үйде жатыр. Үй іші – тұттай жалаңаш. Ел ортасына жәрмеңке орнап, емен де, семен де ақшолақ, көкшолақ алып, көйлек-көншекке қарық болып жатқаңда, Сатан үйінің қызыл сирақ отырғаны қалай жанға батпайды? Ал жалшыға жүргенде – тағы осы Жетісу байларына жүргелі тұр. Мына ноғайлар қырдағы қазақтан ақыны асыра береді. Жұмысы бірыңғай болады, тамағың тоқ. Ал осы маңдағы біреудің есігіне жүрген күңде олар бірінші ақыға жарытпайды. Жігіттің жігіті айына серкеш табады. Киімге ескісін береді. Ашты-тоқты жүресің. Ал мына ноғайларға жүргеңде тағы алысқа кетесің. Бас ауырып, балтыр сыздаса шет жер, жат ел, өлім барда қаза бар деп, біреудің біреу басын сүйеп, сүйегін көмуге зар болады…

Сөйтсе де ақыр жалға жүретін болған соң мына ноғай тиімді. Бірсыпыра ақысын алдымен беріп қояды. Қазақтай емес, бір ауызды жұрт, алдамайды. Зорламайды…

Үй іші болып ырғасып келгенде, Сатан байға жүрмек болды. Байға жүрсе ноғайға жүрмек болды. Осы хабарды Шалматай құлақтанды. Өзінде жүрген жігітті Шаяхмет бай бұзып алды деген Шалматайдың шиқанын жұлып алды. Қашаннан Қапалдыңноғайы мен қазағы бәсеке талас; екі байы базар болсын, кісі болсын, пайда болсын, жер болсын – бір-біріне шаш шығарайын деп ойламайтын. Қалай да ығы келіп қалған жерде бірін-бірі сындыруға, мұқатуға ұмтылатын.

«Мына жігітті Шаяхмет алмақ» дегенді естігеңде, Шалматайдың көңіліне ноғай байының әдейі мұқату үшін істеп отырғандығына көзі жеткендей болып, ыршып кетті.

– Бар, ағасына сөйлес! Ақысын өсірем. Бөтен жаққа алаң болмасын. Шермік ноғай айына алты сом берсе, мен жетіні берем. Ол жетіні берсе, мен жеті жарымды берем, бар, осыны айт. Бұзылмасын. Және жаңа есеппен вексілді қолына қайырам. Және жай қойшы қылмаймын, қара қосшы қылам. Өзі тілеген жұмысын істейтін болсын, – деп, бай күңгірлеп сабадай пісілді. ІІІалматайдың бұлай бейілденуі өте сирек болатын еді. «Жігіт аламын» деп бай ноғайдың жалақтағаны байды жомарт қылып, Сатандардан ықыласын аямауға себеп болды. Байдың жіберген Сатаңдарды майлы ішекке айналдырып келіп, аяғы байдың алдына келтірді.

Бай бұлармен көп қажасқан жоқ. Күле сөйлеп отырып, сөзінкесете, «достығын көрсете» отырып, өз дегеніне көндірді. Сатанның айы жеті жарым теңге, қойшы емес, қосшы, ақысын алдымен береді, ақ вексілді шегереді. Және қалған ақысыныңбірсыпырасын қолына береді.

Тәжи Сатан ақысына сіндіріп, байдан біраз ғана пұл алды. Критонның кезі он бес тиын, ол өзіне жейде, дамбал, бұзау тұмсығы өткендей бөз көкала түктің кезі онан да көтеріңкі, ал шешесіне  көйлек, дабыдан тағы жаулық, ширек шай алды, айналасы осы-ақ еді. Бай:

– Саған  базар бағасынан тиын жарымнан кемітіп бергіздім, – деп, кеңпейілдігін де біле кетсін деген кісіше айтып отырды.

Жаздай құмырсқаның илеуіндей қыбырлап, құрттаған жәрмеңкенің саудасы бітіп, базары тарай бастады. Қойлар, сиырлар қос-қостап, жер-дүниені шаңдатып Қызылжар жақтыңқырмасына айдалды. Семей, Мәкержі, Шұбарағаш, Қапал, Шауешек, Жайсаң, Омбы, Қызылжардыңкөпестері кіре-кіре кірекешпен, керуен-керуен жүкпен сықырлап жай-жайынақайтты. Қарқаралы, Семейдің алыпсатарлары жемтіктің соңында қалған иттердей жәрмеңкенің тозған базарының боқтығын иіскеп отырып, ешкім алмаған соң ақыры қалаға қайтысты. Базардан қалған брак қойларын ақ вексілдеп тағы айналаға таратып, Шалматай байлар Жетісуына қарай жөн тартты. Мұнымен бірге Сатан да кетті, ол бұл сапардан бұрынғыдай бой тарта қойған жоқ. Жолы таныс, елі үйір сияқтанып ұмтылғандығын өзі де біліп, өзгеге де сездіргендей еді.

Сатан көңілі біраз тынышталғандай болды. Өйткені Тәжи ағасы үй ішіне киерліккеазын-аулақ ақшолақ, көкшолақ алып қайтты. Раматына төлерлік ақша мен ақ вексіл байдың қолынан шығып, Тәжидің қалтасына кірді. Тәжи ол вексілді үйге алып келіп:

– Бізді байлап тұрған «ақ пәле» осы еді, – деп шетінен ұстап отырып отқа жандырды.

КІСІ ЕСІГІНДЕ

Алатаудың жайлауынан етекке түскен ел Сарыағаштың сазына жыпырлай қонған. Сүттіген сазынан шабылған пішен әлдеқашан жиналып, мал жалпақ жайылысқа қоя берілген. Ерте салған егін пісіп, егіншілер бау тары іше бастаған кез. Бай ауылдың малдары әлі тауда, салқын жерде. Бұл жердің күні ыстық болғандықтан, сүмбіле тумай, су мұздамай жайлаудың қойы етекке түспейді. Күннің жалыны қайтпай түскен тоқты шаң қауып, өкпеге шалдығып, тышқағы көп болады. Осы есеппен Шалматайдың бар қойы тауда. Асы-тұзын жеткілікті етіп жайлауға қалдырған. Қолдағы жылқының түрі: сауын бие, мінетін ат. Өзге жылқы отарда. Құлын желіге байланбайды, енесіне қосақтаулы. Шалматай ауылының таудан түскелі үлкен жұмысы –Абдыраның бекетіне сапырылысып күнде қатынасу, топ-топ болып бекет байларына қонаққа жүру, бекет байларын, саудагерлерін өздері қонаққа шақыру, арба-арба болып тиеліп өздері қонаққа кету. Міне, жайлаудан етекке түсіп, Сарыағаш сазына қонған бай ауылдың көбінесе алданысы осы еді.

Қыр мен қаланың қоспасынан құралған бай аулының реңі сияқты олардың қонағы да араласпай болушы еді. Қонақтың бір бөлегі өңшең «жақсы» қонақ, бай қонақ. Бұлар – қырдың болысы, би, ақсақалдарымен бірге қаланың байлары; Қызылжар, Семей, Алматы, Қапал арасының қыл-қыбыр, елтірі жинаушылары –Омар, Нәжметдін, Қадырбай; Мәкержі, Ербіт, Қоянды жәрменкелерінің жүрімпаздары – Бейсенғұл, Жұма Мұқат;шетік, кәуіш, кәләпуш сияқты товарлардың иесі – ақсақ Жүсіп;темекі, шекер, бас ұлтан сататын – Ахмет; биік көк дүкеннің иесі – Абрам; Қапал имамы – Қажаяхмет; Сарыағаш молдасы Асан сияқтылар  бұл ауылдың қадірлі қонақтарынан еді.

Бұл қонақтың көбі-ақ тіс қаққандар, тірліктің әбден ащы-тұщысын татқандар, бірін онға, онын жүзге сатқандар – шалдар, байлар болатын еді. Әрқайсысы – әр жақтан құралып, тиыннан теңге туғызған тәжірибелі кісілер.

Бұл кісілердің мәжілісі көбінесе ет, қымыз үстінде сауда жәрмеңкесінің жайы, жалпы саясат, мұсылман иғанасы, жұма, айт намазы, зекет, қаж әңгімесі, шариғат бақасы, құран-қатым сияқтылармен өтетін еді. Біздің сұр қажымыз қашанда осындай қонақтың қақ ортасында болады.

Қажы ауылындағы қонақтың екінші түрі – мырза қонақ. Мұнда жиылатындар — жас байлар, жаңа пікірлі зиялылар, қырдыңмырзалары, қаланың байбатшалары, төменнен жоғарылап келе жатқан приказчиктер, жас тілмаштар, орыс төрелері, жәдит мұғалім, жаңа шәкірттер. Бұлардың мәжілісінің тамағы – қымызға араласқан арақ; ойыны – карта; сауығы – домбыра, гармонь, анекдот; әңгімесі – газет хабары, журналға жәрдем, серіктік жерхақында,съезджайында,мектепмәселесісияқтыларданболатын еді.

Біздің қажымызға мұндай мәжіліс те шет емес еді.

Қажы ауылындағы қонақтың үшінші түрлісі – қатын-қыз қонағы. Мұнда Абдыра бекетімен екі ортада арбаға тиеліп ерсілі-қарсылы  қонаққа  шақырылыпжатқан- байлардыңқатын-қыздары. Әйелдер  пәуеске арбаларға тиеліп,  бірде қырға, бірде қырға, бірде қалағасапырылады. Қызы да, келіншегі де, кемпірі де араласып бір үйде топырлап, бір дастарқанға тізіліп, ұзақ уақыт шай ішумен отырысады. Міне, мұндай мәжілістің ішінде біздің қажымыз болмайды. Бұл мәжіліс қажының әйелдерімен өтеді.

Қажы ауылының мұңдай ұдайы болып жататын ашық қонағынан басқа анда-санда жабыққонағыдаболыпқоятынеді. Ондай мәжіліс көбінесе ауылдың жастары, көңіл көтерейін деген сауықшыларынан құралатын еді. Әсіресе мұңдай мәжілісті Шалматайдың өткен жылғы түскен тоқалы, Мысық қажының қызы ұйыстыратын. Ол, қажылар, қазіреттерден ауыл оңаша болса-ақ,үйіне мәжіліс шақырып, жастарды жиып, ойын жасайтын. Оның ойынында бой жетіп келе жатқан қыздар, кыздың жеңгелері, мырзаның келіншектері, қажылардың тоқалдары, күйеу-жезделер, желбас бозбалалар, көрші-қоңсының пысықай әйелдері, әнші, күйші, күлдіргіш жігіттер (жалшы болса да мейлі) болатын еді. Бірақ мұндай мәжіліс ұдайы бола бермейтін. Көп күттіріп, бірақболып өтетін. Мұндай мәжілістің досы аз болмағаны сияқты дұшпаны да көп болатын. Әсіресе, жас тоқал ұйымдастырған мұндай мәжілістің бірін екі қылып қылға тізіп, жұртқа жариялай жүруді бәйбішелер кәсіп қылатын. Кәртаң байларының құлағына құятын.

Міне, бүгінгі Нәзипаның үйінде болып жатқан мәжілістің түрі сондай мәжіліске ұқсайтын еді. Мұнда да қажы ауылы оңаша, казірет қалаға кеткен. Сондықтан ауылдағы жас-желеңнің көбі-ақ келіп отыр. Мұндағы отырған әйелдердің де, еркектердің де желпіне сөйлеп, желіге ойнап отырған себептері сол еді.

Осы мәжілістегі үйге самауыр кіргізген екінің бірі – Сатан. Ол Шалматайға қайта жүріп Қояндыдан қайтқан соң, бір айдан бері осы ауылда. Сатанды қажы Екіаша деген жайлаудағы малы етекке түскенше тостырып койған. Ол мал келісімен, Сатан сол малдың басыңда төменгі су аяғы құрдымға қыстауға кетуге тиісті. Сатанның әзіргі кәсібі –күндіз бие саудырады, түнде келген конақты күтеді, қажының ауылының әйелдері қалаға, жегжатына қонаққа жүрсе – атшы болады. Өзі Нәзипаның қолында.

Нәзипа Сатанды «нағашым» деп жан тартатынын оқушы біледі. Осы жылдың жазында Сатан еліне қайтпақшы болып байға жолығуға келгенде – Сатанды нағашым деп үйінен дәм таттыратын ақ тоқал осы Нәзипа еді. Қажы Сатанды Қояндыға «қайтпайсың» деп жекіп жіберетінде, қайтаруды мойнына алып, қажыға сөйлеспек болғанын да оқушымыз ұмытпаған болар. Сатан осы Нәзипаның себебімен биыл Қояндыны көріп келіп отыр емес пе? Әйтпегенде Сатан сонау Қояндыға қайтар ма еді? Қояндыға қайтпағанда сонау қойшылықтан құтылар ма еді? Қойшылықтан құтылмағанда сонау ақ вексіл жыртылар ма еді? Үй ішін көріп қуантар ма еді? Әрине, бұған себеп болған Нәзипаны сонан былай Сатан да жан тарта бастаған. Ол Қояндыдан келісімен-ақ Нәзипаның қолына келіп, қолғабыс жігіт болып сіңіп кеткен. Нәзипа да оны нағашым – арғын деп, шайына шақырып, үй арасы жұмысына жұмсап отыратын болған. Нағашысына киім-кешек жағынан да қарасып, көйлек-дамбалдық кездеме, қажының бір көнетоз камзолын, ескі шалбарын да берген соң, Сатан жабағы жүнінен түлеп, етек-жеңі ықшамдалып, мұндай мәжілісте дастарқан қасына қорынбай отырып, аяқшы болуға лайықтанып қалған. Міне, сол Сатан үйдегі қонақтарға самауыр кіргізді.

ДАСТАРҚАНДА

Уақыт кеш. Жабыққа тіреліп жиылған жүк. Сегіз қанат үйді іргелей отырған жан. Шаңырақ желбауына асылған газ шам быжылдап жанып, үйдің ішінен бейне күн шыққандай. Өңшең судыраған жібек, сылдыраған күміс, сылқылдаған күлкі… Мәжілістің ортасына жайып тасталған көкала дастарқанның үсті өрік-мейіз, бал-бауырсақ, қант-кәмпит, түрлі тәтті тоқаштардың неше алуандары үйіліп-төгіліп қалған. Есік ашылып, екі жігіт қау-қаулап көтерген үлкен болыскей ақ самауыр буы бұрқырап, ентігіп, бұжылдап келіп мейман сыйлауға мәжілістің ортасынан орын тепті.

Ақ самауыр қайда отырса, сонда отыратын қазаншының қатыны сар шұбар Шәлипан шай құюға шыны аяқтарды ыңғайлай бастады.

Самауыр кіргізген екі жігіттің бірі – қазаншы Ахмет шығып кетті де, Сатан есікте тұрып қалды. Оның көзі үй ішіне толған адамды тұтасынан бір шолып өтті. Төрдің алдында отырған мырзаларға көзі түсті. Өне бойын түймелеп тастаған, қара тақиялы, таңқы мұрын, қара сұр Мұхаметкәрім мыжырайып отыр еді. Сатан оны көргенде «киімді қанша әдемі киінсе де, кемтарлығы көрініп-ақтұрады екен ғой, белі бүкірейіп, жауырыны күжірейіп, біреуді атуға кезеніп жатқан кісіше дастарқанның үстіне жатып қалыпты-ау бейшара!» – деді. Сатан екінші жаққа қарап, жамылған ақ шәліден ақ маңдайы, кара шашы, күміс кұлағы көрініп отырған, жұпар сабын қағазындағы суреттей келіншекке қарап: «Дәу де болсаң, мынау бүкірдің қатыны боларсың… Шіркін малай, бір ақ балғынды алған екен. Бұл бүкір байбатшаның неше қатынының бірі екен?» – деп ойлады.

Сатан көзі бүкірден кетіп, қасындағы Қаженге түсті. Сағат бауы салбырап, сақтиян етігі сықырлап, аяқты көсіліп, ауырған кісідей-ақ жастықтаң үстінде шынтақтап жатқан-ды. «Қажен таз осы-ау» деді. Аузы салпылдап, сақаулата сөйлеп тыным таппайтын, мінезі кәдімгі көп таздың екісінің бірінде болатын ұшқалақ адам екен. Соңдықтан-ау, басына мынау қызыл шошақ түрік тақияны несіне киді екен? Самайының ақ таңдағы жарқылдап көрініп жатыр. Әлде бұларға таз болудың әзі де мақтан ба екен? Рас, осы ауылдың еркектерінің көбі таз дейді. Есіркеген де, Алдаберген де, Жұмаш та, Құдаш та – бәрі де басы нысаналы адамдар білем. Ол кісілердің көбі онысын жасырады дейді. Қажылардың өмірі жалаңбас жүргенін көрген жалшы болмапты. Соның бәрінен батылы мынау –Қажен таз. Бұл ұялмайды. Қайта арақ ішіп қызып алса, түрік тақиясын лақтырып, сақ-сақ күледі деп еді. Қасындағы бүкірдің де қабағы қатыңқы көрінеді, сірә, ол да таз-ау. Тү… Әлі осы ауылдың бәрі таз ғой. Мынау керіліп отырған ақ келіншектердің байлары, анау сызылып отырған сұрша қыздардың ағалары, әкелері түгел таз емес пе? Түу, құдай басқа салмасын… Тегі, біздің жақта таз көбінесе кедейдің сыбағасы болушы еді. Ал мына Сарыағаштың байлары тұқым қуалаған түгел таз болғаны – мұнысы бір қызық екен! Не керек, басы таз, балтыры қотыр болса да, құдай бақ берген соң… Мынау ақ орда, мынау алтын аяқ, ақ күміс осылардікі. Таз болса да құдай бұларға асылды таңдап кигізіп, сұлуды таңдап сүйгізіп қойған соң, амалың бар ма? Басымыздың амандығынан не көріп жүрміз, міне, қурап тентіреп, таздардың самаурынын кіргізіп, босағасында тұрып, осылардың кызығын қарағаннан басқа…

Сатанның көзі Қаженнен ауысып, ноғай жігіті сұлу сарыға түсті. Оның жұмсақ мінезі, нұрлы жүзі, сымдай сыны, кіршіксіз ақ саусақтары, алтын сақинасы, тазалап тараған шашы – бәрі қосылып үй толған адамның ішіңдегі еркектің ажарлысы осы сияқтанды. Ол ақ жағасын тырсылдата түймелеп, тебетейін ұзыншаштың үстінен еңкейте киіп, шылымын сора түсіп отырған-ды. «Мұғалімдегені осы-ау, өзі бір көрікті, сынық жігітекен!» –деді.

Соның арасынша кроватқа сүйеніп отырған Нәзипа Сатанға бұйырғандай:

– Ей, арғын, сен неғып тұрсың қақиып? Самауырдың ар жағынанотырдашыныаяқалыпбер! -деді. Сатан ұрымтал жерден отырды. Шыны аяққа тауықтың қанындай жұқтырып, түйенің сүтін қатып, күрең бұйралап шұбар Шәлипан шәй құйды. Айналасыңдағы мол-жылқыға апан құдықтан қауға тартқандай,шайдың шыны аяғын жан-жаққа таратып, Сатан тасымалға түсті.

МӘЖІЛІС

Түн ортасы ауып барады. Өзге үйлер көптен ұйықтап қалысқан. Нәзипаның үйіндегі мәжіліс әзіл-қалжыңмен отырып ас-судан арылған соң, тамашаға енді кіріскен. Үй ішінен дастарқан, үстел, самауырлар шығарылып, ойынға лайықталған. Шаймұхаметтер мұндай мәжілістегі ең шалжақ мырзалардан болғандықтан, әркімге бір соқтығып, ойынды өзі басқарғансып,әулекшеніп кеткен. Азырақ арақ жұтып алған Шалматайдың ноғай приказчигі Ғатауылда да гармоньды дырылдатып, азан-қазан қылып отыр. Ол басы былғақтап «Қара орманды» тартқанда, үй ішінің көбі-ақ хорға қосылып, ауылды басына көтереді.

Қазақ жағының сауықшылы – Жұмалы деген қылжақ әнші. Ол осындай жерден өмірі қалған емес. Жоқтан өзгені әңгіме қылып, анекдот айтуымен қатын-қалаштың арасыңда абиыр алып, тамақ асырап жүрген біреу. Мұның ән салса көмейі қырылдайды, көкірегі сырылдайды. Даусы жоқ. Өзі қырықты ұрған кісі, азырақ мұрнынан сөйлейді. Сондықтан ол әнді ылғи бұзып салатын кісімсіп, шалдың, кемпірдің, пұшықтың әндерін салып жұртты күлдіреді. Өлеңге де өрісі онша емес. Сүрелі сөзден, өнегелі әңгімеден көп білмейді. Өз ойынан суырып салып, жарып отыратын өнер мұнда жоқ. Тек өзіне лайықты ән тапқан сықылды өлеңді де лайықтап салып, ұсақ-түйек, қылжақпай, былқамыр өлеңдерді жаттап жиып, қыз-келіншектің ішінде көкіп отыратын еді. Жұмалы «Жақсы қатын, жаман катын» деген өлеңді айтып болған соң, Шаймұхамет мырзалар мұның «Қатқан шалды» айтуын қолдады.

Жұмалы домбырасын таңқылдатып, аузын балпылдатып, даусы қырылдап «Қатқан шалдың» әніне салды:

Мен өзім шал да болсам қатқан шалмын,

Сақалға меруерт-маржан таққан шалмын.

Бозбала, ішің күйсе тұз жалаңдар,

Қойнына талай кыздың жатқан шалмын.

Аспан шырлар боз торғай,

Сол бір өткен заман-ай.

Ей, қыздар-ай, Қош есен бол-ай… –деп көзін

сығырайтып, даусын қырылдатқанда отырғандардың ішек-сілесін қатырады.

Қойдың ба, қайран сексен қалжыратып,

Тарттым ғой қыз күйігін алжып жатып.

Бір қызды әлде болсам қартайтар ем,

Май берсе миға қосып балжыратып.

Аспан шырлар боз торғай,

Сол бір өткен заман-ай.

Ей, қыздар-ай,

Қош аман бол-ай…

Үй іші ду күледі. Қажен таздар сылқылдап, көзінен жас ағызады. Жұмалы домбырасын таңқылдатады:

Дозаққа ең алдымен бізді айдаса,

Шалдардан біздей-біздей дүзді айдаса,

Дозаққа іркілмей-ақ кетер едім,

Алдымнан арқан бойы қызды айдаса…

Бал, бал, бал, бал қурай,

Басына қонар боз торғай,

Сол бір өткен заман-ай.

Ей, қыздар-ай,

Қош аман бол-ай…

Мұғалім Жұмалыға қарап қалыпты. Оның ойында:

– Уат, сайтан! Хақики артист. Бұл қазақ халқы жүрген кең сахараның театры – мына шошы йортлардан ғыбарат болып, шошы қарт кібік бәндәләр аның артислерідір енді…

Жұмалы тағы қылжалаңдайды:

Молдеке, қоя тұршы иманыңды,

Берейін мал-мүлкім, жиғанымды.

Қасыма қыз молдасын әкеп койсаң,

Кетейін соған тастап қу жанымды.

Бал, бал, бал, бал курай,

Баяны жоқ заман-ай,

Ай, қыздар-ай,

Қош аман бол-ау-ай!..

Мәжіліс –қыран күлкі. Барлығы да Жұмалыны алғыстап отыр. Шұбар Шәлипан да өз ризалығын білдіргендей: «Сен өлерде аузыңа иман түспей аузың қисақтап өлерсің», – деп қалжыңдайды.

Нәзипа бүгін тіпті еркіндеп кеткен. Жүзі –жарқын, күлкісі –көтеріңкі. Мұғалім да жайшылықтағы философияны жылы жауып, мәдениет мәселесін, пропаганданы жан қалтаға тығып, мәжілістің қызықты болуын қолдап отырған тәрізді. Кейде Жұмалының жап-жаман даусын қошеметтеп, қол шапалақтап қоя береді. Оған Шаймұхамет бүкірлер, Қажен таздар қосылып, одан әрі желігеді. Нәзипа ішіне бүккен сыр қалдырмай ақ жарқын адамсынып, «ойнаңдар, жырлаңдар» деп, әр нәрсені ойлап шығарып, тамашаны қыздырады. Оның сөзінің төркіні, көзінің құйрығы мұғалімнен айналып кетпейді. Мұғалімнің де солай таман жантайысы жаман. Нәзипаға папирос беріп, не сөйлесе соған қарай сөйлеп, ішінен толғанып отырған сияқты. Өзгелердің ойында не бар, не жоқ. Расында әлі еш нәрсе болмауға тиісті, бірақ Сатан мына мәжілістен кейін Нәзипа мен мұғалімнің арасы қауіпті екенін түйгендей болды. Сондықтан ол мәжілістің есік жағындағы елеусіз жерінде осы екеуінің қас-қабағын бақылаумен отырды. «Е,е, сары ноғайым, асықты алшысынан үйіргелі отыр екенсің… Әй, өзі де жылмырайған сұлусыған неме екен.Сірә, бұл бір жерден шығар… Шіркін, мына Нәзипа тоқалдың өзі де оңды екен-ау, ә!? Әдемі ақ байталдай ойнақшыған әйелдің бір тазасы ғой. Екі беті албырап, екі көзі жаудырап, күлкісі сылдырап, кигені саудырап, қарашы, мұғалімніңбауырынакіріп кеткендей боп отырғанын. Шіркін, осыларға не жетпейді екен! Дәулет мынау, бақ мынау, он болыс елді аузына қаратқан қажыныңқатыны, шыққан жері мыңды айдаған бай, ұшқан жері Алатаудың қиясындай, қонған жері Балкаштың дариясындай, таудан ұшқан, айдын көлге қонып отырған аққу емес пе бұл? Аққу сол көлдің ішінен салт басты, сабау қамшылы ноғайға талпынып қанатын жайып отырғаны қалай? Мұнда не арман бар екен?»

Жоқ. Кірсіз ай, мінсіз құдай. Бұлардың көңілінде қақ жоқ дегенім – жетпегенім болар. Қанша алтын аяқ, ақ күміске малынып, асып-тасып отырса да Шалматай қажы қатқан сірі ғой. Нәзипа төрт қатынның бірі ғой. Оттай ойнақшыған, сұқсырдай сыланған қыз болып әкесінің оң жағынан ұзатылғаны кеше ғана. Мына ауылдан, анау Шалматайдан не қызық тапсын бұл? Шалматайдың малы алдандыратын мұқтаж кісінің баласы ма еді бұл? Шалматайдың кай жеріне қанағат қылсын? Нәзипаның мынау қамыстай әдемі тұлғасын, ойнақшыған мінезін Шалматай калай алдандырсын? Мұның арманы мынау сұлу сары сияқты жас жігіттер емес пе? Әрине, солай шығар. Кім біледі, осы болып жатқан мәжіліс те осы сары ноғайдың кұрметіне болып отырған емес пе екен?

Кім біледі… Кім біледі… Бәлкім солай шығар…

МҰҒАЛІМ МЕН МОЛДА

Фазыл мұғалім бұл ауылға алғаш келгенде осы өрендегі елге үлкен әнгіме болды:

– Мұғалім деген келіпті. Алты айда хат танытады екен. Онан оқыған бала хат-шотқа жүйрік болады екен… Орыстың оқуына жетік болады екен.

–Жоқ, оның өзі орыс оқуы екен. Кітабында бісмылла жоқ. Балаға иманшарт оқытпайды екен. Орыс болмағанда не болды. Тек алдап шоқындыруға жіберген орыстың молдасы болса керек…

–Жоқ, бұл өзі мұсылман оқуына жетілдіріп жіберілген орыс білем. Шашы алусыз, мұрты басусыз. Түбінің не жұрттан екенін білу қиын дейді…

–Жоқ, мұғалім осы күнгі оқудың өнері екен. Бұдан оқыған бала жетік болса керек. Өзі де жеті түрлі тіл біледі дейді.

– Қажылардан дүние құтыла ма, мұны әдейі Мекке жолына барғанда, Стамболдан алып қайтыпты. Стамбол мұсылман дінінің бір туын тіккен жері ғой. Сондағы оқудың, өнердің түрі осы мұғалім оқуы тұрпаттас болады екен. Бұл дінді жаңа түрге – өнерлі түрге салып, артта қалған мұсылман халқын тек алға жіберуге әрекет екен….

  –Жоқ, ойбай, мұғалім сиқыршы екен. Мейнамдай резенке доптан от шығарып, бірқаланы өртеп жіберетін оқу бар екен. Көз ашып-жұмғанша қолындағы таяғын арба қылып жегіп жүріп кетіпті. Қажы аулының қатындарыныңбасын айналдырып алыпты. Қажының жаңа тоқалын жады қылыпты. Ол тоқал қазір сол мұғаліммен аумие екен…

Осы сияқты сөздер қара халықтың ішінде үлкен сыбысқа кіріп, ертегіге айналған еді. Мұғалімнен үрейленудің өзі оның атын жанның бәріне жайып, жақсы таныстырған. Басқа жалпақ жұрт, қараңғы халық бұлай сөйлесе де мұғалім алдырып отырған Шалматайларға мұғалімнің кім екендігі аян: олардың білуінше Фазыл мұғалім жасырынған қызылбас та емес, сүндетке отырмаған орыс та смес, жәдит оқуының жаңа мұғалімі Фазыл Жиянгелдин. Түбі – Бәләбәй уезінің татары. Стамболдың Дарылмұғалімін бітіріп, Мысырдағы Мұхамеди хазіреттің медресесінен дәріс тыңдаған. Мекке, Мәдине, Мысыр, Шам, Көпе, Кұдыс, Стамболдардың бәрін аралап, жас басынан көпті көріп, көзі ерте ашылған татардың кезбе шәкірті. Мұны Шалматайлар Меккеге барғанда, зәмзәм құдығының  басында кездестіріп, өздеріне басшылыққа жалдаған. Бұрын жол көрмеген, жулигі көп жерде Фазыл мұғалім қажылардытірідей кебіндеп, тау-тасқатентіреткен. Меккетауындағы Ыбырайым пайғамбарлардың баласын бауыздап, қой сойып, Ажар  бәйбішесімен бірге ұйықтаған, ғұсыл құйынып, дәретке отырған жерлеріне шейін тәуап қылдырып, байларға әбден қылығы жаққан. Сонымен,Фазылды қажыларжаңамектепашыпберіп, жаңашабала оқыттыратын болып аулына алып келген.

Фазыл мұғалімкелгенше,бұлжақтың қазағытүгілноғайыда надан еді.  Надан емес-ау, шынайы мұсылман еді. Қажы аулының үлкен мешіті, терең молдасы бар. Ол молда Бұқарай шәріптің шар кітаптарын шіріткен, өзін «аят-қадістің тереңқұдығымын» деп түсінетін Асан хазірет еді. Он болыс елдегі «инабатты»адамдар өлсе, жаназаны осы Сарыағаш хазіреті ғана оқитын еді. Бұл хазірет осы аймақтың жақсыларының жаназасын шығарып, зекетін алып, құран-қатім істеп, мешітке жұртты жиып намаз оқытып, кәсіп қып тұрушы еді. Оның істейтіні – жұма сайын жұртқа о дүние туралы уағыз сөйлеу, тамұқпен қорқытып, ұжмақпен қызықтыру, қажыларға қонақтан қонаққа жүру, дау-шарлы мәселеге пәтуа беру, домбыра тартып ән салуды күнәға жазу, көңіл көтеріп ойнаған жастардың жиылысына лағынет айтып тараттырып жіберу, жас әйелдердің еркекке араласпай аулақтануына насихат айту, Сарыағаш еліңдегі некеленген адамдарға дем салып, су ұрттатып алым алу сияқтылар еді. Бұл молда келіп орнағалы көп болғандықтан, елге ықпалы күшті болып, Сарман, Ырыспек балаларының бәрін де Меккеге барғызып қажы қылып, мойнынан парыз түсіртіп алған хазіреттің көп еңбегі бар еді.

Фазыл мұғалім келгенше, балаларды оқытқан осы кісі. Мына қажылардың бәрі де осы кісінің алдынан сабақ алған шәкірттер. Үлкен бір бөлмеге отыз, қырықтай бала жинап, айнала жүгіндіре отырғызып, иман-шарт, әфтиек, ежік, суре, шұрұтұссала, мұқтасарларды жаттатып, балалардың белін бүктіріп, көзін ағартып отыратын хазірет осы еді.

Ауылға мұғалім келген соң, Асан хазіретке бұл кәсіпті тоқтатуға тура келген. Ол тек балаларды медресеге жинамай, өзі мешіттегі имаматтығын ғана атқарып, құран, қатім, уағызбен ғана қалатын болған.

Оның бұған іші тіпті қатты ашулы еді. Ол Фазыл мұғалімнің келуімен бірге өзінің бірден-бір дұшпаны келгенін сезген сықылды еді. Мұғалімді келтірмеуге қанша тырысса да, ол туралы қажылардың құлағына қанша құйса да, заманның ағымы Асандардың сөзін аса құнды қылмай арзандатып бара жатыр еді. Әрі-беріден соң қажылар хазіретті үстінде мешіт, қолында құранымен қалдырып:

– Сіз ақиреттің ғана адамысыз, дүние сөзіне кірісуіңіздің керегі жоқ, – деп жуасытуға айналған еді.

Міне, Фазыл мұғалімнің бірсыпыра жаман атының сыртқа жайылуына осы хазірет те себепкер болды. Хазірет өз сөзін тыңдайтын адамның алдында (оның тыңдаушылары көп еді) мұғалімді кірлеп, қақараттап істен алғысыз етеді. Көпті мұғалім жүрген жерге жүрмеуге өңмеңдей үндейтін еді. «Мұғалім шоқынған екен», «мұсылманды адастыратын бұзық екен», «жасырынып жүрген қызылбас екен», «сиқыршы екен» деген сөздің тұп атасы осы хазіреттің лебізінен тарап, балалап та кеткен еді.

Фазыл мұғалім де бұл хазіреттің жайын жақсы білетін. Ол Асанның өзіне қарсы істеп жүрген әрекетін «жалпы ескі дүниенің жеңілгісі келмей, жағаласқандығы» деп ұғынатын. Мұғалімше: қазір жиырмасыншы ғасырда – Ресей мұсылмандарының мәдениетке бет алған дәуірінде – мұндай фанатик молдалар аз ба екен? Әсіресе, осы Жетісу сияқты қараңғы түкпірде көп болмай ма? Мұндай жүздеген жылғы халықты басып жатқан үлкен караңғылық пен меллетшіл мұғалімдерге күресуге жеңіл ме екен? Әрине, мұның бәріне Фазыл мұғалім кең қарап, тереңтолғап, терісін кеңге салып аздап күресуге бел байлаған.

Халық түгіл қажылар да екі жақты. Олар хазірет пен мұғалімнің екеуіне де бірдей. Олар бірін – «дін», бірін – «күн» деп түсінеді. «Бірін бұ дүние, бірін о дүние» деп ұғынады. Сондықтан екеуінің арасын ұшықтырмай, өзді-өзінің орнында екеуін де пайдалы деп ұстағысы келеді. Бірақ айналып келгенде бәрі де байлардың бір тілегінің керегі еді.

Молда мен мұғалім ит пен мысық сықылды. Олардың арасында талай тартыс болған. Соның бірі…

САРЫ АЛА ҚАЗ ПӘТУАСЫ

Әйен бәйбішенің ақ үйінің аузы-мұрны шыпылдаған кісі. Айнала жиылған жүк жабыққа тіреледі. Жүктегі былғары қапты күміс шапқан сандықтар, масаты кілемге буылған семіз-семіз инпор,оюлы сырмақ, түрлі текеметтердің үстіне салынып тасталған парсы кілем, торғын көрпелердің үстіңде қаздай тізілген қонақ.Үлкен үйдің екі жапсарына жеткізе ала дастарқан жайылған.Қара кемеш күмісті тегештің ішіндегі қымыз кішігірім көл сықылды. Айнала отырған адамдардың алдарыңда бір-бір мөлдіреген кәрлен кеселер. Тегештегі қымыз әлсін-әлі орталаса – ірігедегі күміс піспекті мейіз сабаны еңкейтіп жіберіп, қымызын еселеп құйып  отыр. Қымызды сапыра құйып отырған Әйен  бәйбішенің өзі де қайың бұтағына ысталған қара сабасы сықылды. Қымызға аяқшы керей Дәукен бәйбішенің темір көсеуіңдей сып-сып етеді.

Ашуы әбден жеткен қымыз кәрлен кеселерде, майлы тоқашпен ішіліп, шекелерден терді шып-шып шығарады. Абдыра бекетіндегі көк төбелі үйдің иесі ақсақ Жүсіп сықылды жұқалтаң шалдардың ішкен қымызбен беті қызыл мәлескенге айналған сайын еселеп ішеді.

Қымызға келгенде түп жоқ кісі – ноғай Ықсан молда. Алдына келген аяқты жерге қоймайды. «Алқамды лелла» деп бір кекіріп алады да басына бір-ақ төңкереді. Ықсан ішкенге көзі түскен кісінің бәрі сүйсінеді. Өзі –үлкен үйелмендей кісі. Майдан көзі бітіп, мұрны үшкірленіп қалған. Мойны мен жауырыны тұтасып, басы ит бастанып қалыпты. Омырауы есіктей болып, қарны дастарқанға сүйретіліп отыр. Бұған берген қымыз тек бір сабадан бір сабаға қотарылған сияқты. Өзі бұрыннан құрсақты молда, іші кеңіген сайын айы жақындаған әйелдей айналып отыра алмай, тек сүйретіліп отыр. Ыңқ-ыңқ етеді. Сөйлесе, қоздайтын қойдай мекіренеді.

Қымызды қанша ішсе де бетінен шаң шықпайтын сұр қажы Шалматай жайлауыш бестідей мойыны жіңішкеріп, канша жесе де жұқпаған адам сықылды. Көзі ілбиіп, танауы қусырылып, самай шашы селдіреп, кесенің түбінен ұстап тісінен сыздықтатып қымызды жұтады да отырады. Тұздан келіп тойына алмаған түйедей өміріне бүйірі шыққан кісі емес. Нәзипа сықылды сұлу тоқалды, Әйен сияқты аю бәйбішені қоса санағанда – төрт әйелдің байы осы кісі. Бұған жалғас отырған тығыз сары Есентай қажы, иектен бұғағы асып, шүйдесі шодырайып, майдан екі көзі айналып кеткен. Бұл қажының қымызды жұтқан сайын беті берен шымылдықтың тозығы сияқтанады. Ал денесі шағын болса да ішу жағынан Ықсан молдадан қалыспай отырған Сарыағаштың имамы Асан хазірет. Бұл да– көптен мол тамақтың ішінде өсіп, өзінің де іші есіп, бордақыға байланған малдай жеп-ішіп, жері кеңіп қалған адам. Бұлардан басқа салпы ауыз болыс, сақау сары би, қара қожыр ақсақалдың қайсы бірін айта берелік – бәрі де Шалматайдың дастарқанында, сөзі мен кекірігі аузында, қымызға қызара бөртіп отырған бір мәжіліс.

Қымызбен бірге шыққан қызулы әңгіме қыдырып келіп шариғатты шарлап шықты:

–Осы шәуке қарға адал ма, жоқ па? – деп, Есентай сұраған шариғаттан ұшқынған бақас етек алып кетіп біраз уақытты алды. Аяқты айуан, қанатты құстардың еске түскендері бірін-бірін аталып, жеуге жарау-жарамау жағынан тексеріліп талқыға түсті. Осындайларға пәтуа бере келгенде: судан балық жейтін қара қаз жеуге жарайтын болып, жылан жейтін сары ала қаз арамға шықты. Сары ала қазды адал қып шығару үшін Асан хазірет «түзу тұмсық құстың барлығы да адал» деген бір рауаятты «мұқтасардан» келтіріп көріп еді, оңдай жерде тік тартып кететін Ықсан молда бір кекіріп алды да:

– Сары ала қазды сүнни мәзһаби мұтлақан қарам кылмыш Овбөп: сары ала қаз қайыз көреді, – деп белден бір-ақ басты. Ықсанның сол сөзімен Асан хазіреттің «мұқтасарынан» келтірілген рауаятының жаназасы оқылды. Асан хазірет мүдіріп қалды да, одан әрі сөз таластыра алмады. Өйткені Ықсан молданың Асаннан шалымы артығырақ болуының үстіне, ашу шақырып ақырып кететін адуын, шыдамсыздығы да бар еді. Отырғандар ішінен Асан хазіреттің сүрінгенін сезді. Оның қызарыңқырап қалғанын сезген Шалматай:

–Алыңыздар! Ашуы жеткен қымыз ғой,– деп әңгімені қымыздың айналасына тартты.

Асанның Ықсанға сөз күрестірмеуінің екінші жағы да бар.Ол Абдыра бекетінен қайтқанда Ықсанмен бір арбада келген. Келе жатып сөйлескен сөзінің көбі Фазыл мұғалімнің зиянына бағыстанған еді. Олар осы мұғалімнің кім екендігін, оған қажылардың ықластығын, халықтың қалай қарайтындығын баян қылакеле, оның ұсақ ғайбатына да кіріп кеткен. «Жәдит жолы – азғын жол, іслам дінін ойран қылуға айналған әрекет. Заман ақырдың сарыны мен азғындығынан туған қауіпті, зиянды оқу. Мұғалім өзі арақ ішеді, шылым тартады. Тіпті зина да қылады…» – деп келіп, Фазыл мұғалімнің Шалматайдың тоқалымен арасындағы мұғамаланы да шұқылап, бір-біріне ашқаңдай болған.

Мұғалімнің мұңдай ғазазылдық, азғындық қылығына қаны қайнасып, арба үстіңде алдында жатқандай дүре салуға  таянып тап-тап беріп кіжініп,дүрілдесе-дүрілдесеШалматайдыңқонаққашақырған үйіне келіп түскен. Қалайда бұл мұғалімді қажы ауылынан қудыруға арба үстінде хүкім қылған.

Молдалардың ойынша: бұл мәжілісте өңшең инабатты кісілер жиналады. Мұғалім де болады. Мұғалімнің бетін тырнап, иығынан басуды, оның жұрт алдында қадірін түсіруді осы мәжілістен бастаудың жөні келіп қалды. Сондықтан бұрын итше қырқысып, бірін-бірі надан деп жамандап жүрісетін Абдыра бекетінің Ықсан молдасы мен Сарыағаштың Асан хазіретінің арасында мұғалімге қарсы мұғамала болып, өз аралары жапсарласып қалғандай еді. Шыдамсыз Ықсанның шариғатына қарсы Асан хазіреттің аса сөз көтермеген екінші себебі осы еді.

ҮРИТ, СОҚ! СОҚ!

Қажының қайта-қайта кісі жіберіп шақыртуымен мәжіліске Фазыл мұғалім де кірді. Оған төрге таяу жерден орын берілді. Үйге мұғалім кірумен бірге мәжілістің бұрынғы бір беткей лепірген сөзі де тына қалып, үй іші біраз тыншуға айналды. Тек дамылсыз қымыз құйылып, «алыңыз», «тәтті қымыз», «аяғыңызды беріңіз», «Алла разы болсын!» – деген қымыздың алдым-бердім сөздері ғана айтылып отырды.

Көп уақыт өтпеді. Мәжілістің мұндай мылқауланып қалуына ежелден шыдап отыра алмайтын «найзамды әпер» қыршаңқы Дәукен ойдағы жоқ жерден бір сөздің басын сопаң еткізді:

–Әне күнгі кемпірдің жаназасында үлкен бір талас болыпқалды.

–Е, не ғып? – десті.

–Таласты шығарған несиеші Мұқажан.

–Не талас?

–Қалайша? – деп, Дәукенге әркімдер-ақ сұрау тастады. Дәукен, «енді өздерің де әңгімеге араласарсың» –деген кісіше қымыздың аяғын әперумен алаң кісідей аз бөгеліп, жұртты жерік қылып алды да, жаназадағы таластың жайын талдап айтуға кірісті.

–Кемпірдің жаназасын оқыдық. Оқып бола бергенде, Қайроллалар келіп, ат үстінен жаназаға кірмей тұрып қалды. ОларғаЖүсіпкелді бырадар намазда тұрып: «Аттан түсіп, сапқа тұрақал!» – деп ымдап еді, Қайроллалар: «Дәретіміз жоқ» –деп, қауымға кірмеді. Намаз оқылып болғасын, Бекбосын молда жаназаға үлгіру үшін асығыста дембе қағып жіберіп қауымға кіру керектігін шариғаттап еді, мына жақтан Мұқажан тұрды да, сайтандай:

 – Тақсыр, мәселен, Қайролла қатынының қойнынан тұрыпғұсыл құйынып үлгірмеген болса қайтеді? Онда дембе қағыпжаназаға кіре ала ма? – деді. Бұған Бекбосын молда «кіре алады» – деді. Мына жақтан Торғай молда тұрып «кіре алмайды», –деді. Содан соң сөз ұшынды.

–Ал, қайсысынікі дұрыс екен? – десті есік жақтағы бос қазақтар. Дәукен ар жағын айтты:

–Сонан соң екі молда ерегісіп кетті. Екеуі де құраннан аят айтып дәлелдеп, өз сөздерін мақұлдап жатты. Біз қараңғы адам,жарықтықтардың не айтқанына зейініміз жете ме, екеуі тіпті бірін-біріұрарманға келісіп, қызыл кеңірдек болып кете барды. Біз, көпшілік, екі жағының бірін де ұстай алмай қалдық…

–Бұған мына кісілер не айтар екен? – деді Күркебай би бір жақтан. Сұралған шариғатқа тоқтаусыз жауап беріп үйренген сарыағаштық Асан хазірет іле-шала:

–Жәнуп адам таямамға тазаланбайды. Ғұсыл құйынбайынша жаназаға кіруіне ярами, – деді. Кімді болса да алдына шығармай ауыздықсыз әдеттенген Абдыра бекетінің Ықсан молдасы оған  қарсы тағы күр ете түсті:

  –Таямам зәрурат. Уақытында таһарат орнына да, ғұсыл орнына да ғұсыл орнына да кипая, – деді. Ықсанның алдыңғы сөздегі омыраулығын азар кешіріп, тығылып отырған Асан хазірет те қашанғы Ықсанды қоя бере берсін:

– Оныңыз қата, – деді. Оған Ықсан ширығып, кұрық алып кетті:

• Кәне,білсең айт! Ғұсылдың өзі не нәрсе?

– Парызғайын! – Жұрт аңырып қалды. Дәукен «шақпақты шақтым,

ендігісін өздеріңбілебер»,–дегеңдей жымың-жымың  етті. Ықсаң тікие қадалды:

       – Ниндей шартлансоңғұсылды парызетеді?

Асан да аңырған жоқ, уықтың қарына қыстырулы «иман-шартты»алды да,  Ықсанға көрсетіп оқи жөнелді:

– Ғұсылды парыз ететін шарт төртеу: Бірінші… Екінші…Үшінші…

Мұғалім мырс-мырс күлді, мұғалімнің күлкісі бір-біріне қодырайысқан молдаларға да, үй ішіне де өрескел көрінді. Жанның бәрінің де көзі молдаларды сықылықтап күлген Фазыл мұғалімге түсті. Шақпақтың енді бір отын осы жаққа тастап жіберу ниетімен Дәукен:

– Мұғалім қайсысын жақтар екен мұның? – деді.

  – Мин бірін де яқтамаймын, уаллаһи, осындай ахмақшылыққа күлемін ғана, – деді Фазыл.

– Не үшін олай дейсіз? – деп Дәукен сөз көтерді.

– Дини құрапат болғаш соң күлмәскә нәрсә?–деді мұғалім. Абдыраның Ықсан молдасы арс ете түсті:–Сіздің жәдитләріңізше құран да құрапат бит! – деп ажырайып қалды.

Мұғалім саспай, тайсалмай сөзге жауапқа кірісті:

    – Әфәндім, мен құранды құрапат демекші түгіл, ләкин кұранны тапсил рәуіште білмей тұрған надан молдаларны һәр дайым мағынасыз құран атынан хұрапатлар сөйлеп жүруіне күлемін. Мәселән бұл қарт сөйлеп отырған сөз нинди сөз ол, құрапат болми? Гумірге нинді файдасы бар соң? Хашапа, қайыз, нипастардан я дүниеге, я ахиретке нинди файда бар соң? Құранның хақиқи мағынасы ол хашапаларда ғана емес, құран пайғамбар құтпасы!

   – Құран алла кәләми! – деп калды Асан хазірет.

– Мейлі алла кәләмі болсын, құрандағы сөз мәшіт мәнбарында халыққа уағыз болу үшін Мұхаммет пайғамбарымыздың аузынан қалдырылған. Құранда діни мәселелермен бірге дүнияуи мәселелер де бар. Онда мәдениет бар, ғақлият бар. Қасибият бар, сауда уа санағат бар. Міне, көп молдалар құранның шошындай хұсусиятларын аңлами. Құранны ислам фанатиклары сопылыққа әйләндірген де, құрсақ құралына пайдаланғанлар.

       – Әлғұлама уарасатұланбия! Барлық ғұламаларды – молдаларды олай деп айту қақсыз қақарат! – деді Асан қызарып.

Төрде отырған Ықсан бұл сөздерге шыдай алмай ит көрген мысықша үрпиіп, екі көзі мұғалімді жеп қоятындай аларып, кепкеннен кеуіп бара жатыр еді. Ықсан молданың мұңдай жердесырын білетін адамдардың көздері осы молданы бақыламақта еді. Мұғалім Асан хазіретке жауап беріп:

– Мен настоящий ғұламаларды айтпаймын, біләр білмәс наданлық білән дін атынан сапсата сатып, халықты қараңғылыққа камап жүрген кейбір өз үстінде құран артқан ишәкләрні ғана айтам, – деді. Бұған Дәукендер дуылдап күліп, қошемет қылып кете алмаса да, ішінен «молдаларды тұздықтады-ау» деп сүйсініп қалды. Ықсан терісіне сыймай кепкеннен кеуіп бара жатыр еді. Сөзден сасып жанжал көтеруге айналған Асан:

–Сіздер алланың барлығын да инкар етесіз, – деді.

–Бар ма, жоқ па, ол екінші мәселе, – деді Фазыл мұғалім.

–Мұғалімдер жер астыңдағы көк өгізді де жоққылып жүрген жоқ па? – деп Дәукен тағы тұтанған отты үрлеп қалды. Оған мұғалім қасқая:

–Жер астында өгіз түгіл, бұзау да жоқ, қарт! – деді.

–Тақсыр-ау, онда жерді кім ұстап тұр? – деді Дәукен.

–Ешкім де ұстап тұрған жоқ. Жер – өзі айналып жүріп тұрған планета.

–Ал біздіңше күңді кім шығарып тұр? – деді Дәукен.

–Күн жүрмейді. Жер жүреді.

–Ай ше?

–Ай да солай. Сөнген планета.

–Тақсыр-ау, оны көріп келген кім екен?

–Оны көріп, біліп отырған ғылым. Ол ғылымды астрономия дейді. Оны алдақашан ғалымдар білген. Бұл туралы ғылым кітаптарын жазып кеткен.

–Ол ғалымдарың кәпір ме, мұсылман ба? – деді Ықсан арс етіп.

–Әрине, мұсылманнан ондай ғалымдар шықпаған. Мұсылман молдалары өгізден басқаныкөрген емес! – деп, мұғалім сылқ-сылқкүлді. Бұ күлкі молдалардың жүрегіне мұсатыр сепкендей болса, үй ішіндегі ақсақал, байларға да тым тентектік көрінді. Ықсан молда шарт жүгініп жіберіп зірк етіп:

–Өгізбар! – деді.

 – Әлбетте, бар! – деді Дәукен.

– Өгіз қайда кетуші еді?

– Қай қазақ көрген? – деп мұғалім тағы күлді. 

    – Алланың жаратуында көк жеті қат, үстіңде сегіз ұжмақ!

• Жер жеті қат, астында жеті тамұқ – мұны ешбір кәпір жоқ кыла

алми! – деп Ықсан молда тепсініп кетті.

      – Тақсыр, сонда өгіз дозақтың үстіңде тұрған бола ма, жоқодан да төмен бе? – деп, Дәукен сұрады. Ықсан молда алқымына ашу тығылып, жарыла жаздап жауап берді:

        – Құранда жер жеті қат. Жер асты бу, бу асты су, суда балық, балық басына басып тұрған өгіз… Өгіз мүйізіне тіреліп тұрған жер…

Дәукен жағасын ұстап, бір қолымен кесені түбінен көтеріп:

– Ой, садағаң кетейін құдірет-ай. Өгіз тіпті жерді менің сізге
қымыз әперген кесемдей қылып мүйізімен ұстап тұрғанын қарашы! – деді.

– Тақсыр, жер шайқалу неден екен? – деді отырғанның бірі.

– Өгіз басын шайқаса, зілзәлә сол уақытта болмақ, – деді Ықсан молда.

– Діни құрапат! – деп мұғалім тағы күлді.

– Азғын, жәдит! – деді Ықсан. Сонан әрі өзін-өзі тоқтата алмай, аузынан көбігі шашырап, бұрқырап ала жөнелді.

    – Азғын! Дінсіз! Сендер – ислам дінін таптау үшін дүниеге шыққан дажал хабаршылары. Жәдігөйлер, сиқыршылар! Біз әнбие уарыслары – ғұламалар дін үшін сендерге қарсы ғазауатқа қарызмыз!

     – Сізләр надансыз! – деді жайлап қана Фазыл мұғалім.                                           

–Не айттың? Не айттың, малғұн? Айт, азғын! – деп Ықсан молда төбеттей арсылдап орнынан қопарылып кетті. Онан именген Фазыл жоқ!

–Сізләр құран арқалаған ишәксіз!

Мұғалім бетіне кәрлен кесе сарт ете түсті. Ол жасқана берді, Ықсан мұғалімді бас салуға тұра ұмтылды. Үй іші у-шу болды. Шалматайлар Ықсан молданы мұғалімге жібермей ұстап, «тақсырлап» жатып жалынды. Ықсан бұрқылдаған бурадай  зіркілдеп арс-ұрс етіп болмады. Дәукендер беті қанап қалған мұғалімді үйден алып шығып кетті.

Бұл көңілсіз уақиғадан кейін Әйен бәйбішенің үйіндегі мәжілістің базары тарқап, Дәукендер үйіне жөнелді. Қажылар жаман қайғырып, пәленің бәрін мұғалімнен көргендей болды. Дәукен үйіне келіп жеткен соң, үй адамдарына өз ішіндегісін ақтарып:

– Өңшең саң мүйіздің бас косқан бір мәжілісі еді. Үрит, соқ! Соқ! – деп отырып молда мен мұғалімді сүзістіріп алдық, – деп сылқ-сылқ күлді. Күліп жатып:

– Мейлі, екі ноғайдың бірі өліп, бірі қалсын! Менің нем кетеді! – деді өзі.

ҮЙ АРАСЫНДА

Дәукен – қажыларға атасынан жалғыз айыл болып сіңген керейдің бір саяғы. Есіктегі иттей жасынан сұқ көз болып сүйекке телмірген қажының қабағаншылы. Таңдайын сауып, тоқсан түрлі кұбылып, тоғыз саққа жүгіріп отыратын жез таңдай, қу құйрық. Ол адамның қандай болса да әуеніне төңкеріліп, жалпақтап, бауырына кіріп кетеді. Ол – қажының қасында – шаруаның көзі, бала-шағаның қамқоры; хазірет жанына барса, құдайшыл, бырадар. Алқа-қотанды ақсақалдар арасында – қудан ұшқыр, құланнан жүйрік майталман. Ал үй арасында өсекшіл; күндес қатындардың касында сырлас, абысындас. Міне, дарылдап сөйлейтін көсе қара шалдың мінезі осы сияқты. Дәукен жасынан қажыға не болмады? Атшы да, жидашы да болды. Мал басында тұрып, қойшыларға қожайындықты да көп істеді. Мешітке азаншы да болып, хазіретке еріп өліктен підия да алып жүрді.

Соңғы кезде ол қартайыңқыраған, өзі де қажылардың арасында жақсы-жаманмен көптабақтас болып, «Дәукең» атанған. Оның істейтіні – қажылардың қасына еру, конақтан-қонаққа жүру, қажы ауылына келген қонақтың жай-жапсарын сұрап әңгімесіне араласып, әр үйден тамақ алдыру. Қажы, хазіретпен қымыз  ішіп, ет жеп, мырза, байбатшалармен карта ойнап, арақ сіміріп, бәйбішелерге құмалақ салып, келіншектердің тамырын ұстап,шолақем-дом да қылып жүретін еді.

Дәукен әр кісіге өз тілімен сөйлесе біледі. Сөйлескен адамын майлы шектей айналдырып алады.

Дәукен  сондай адам.

  Дәукен – қатын-қалаштыңарасынакіргендекүндестікүндеске шағыстырып тасқаяқтай қағыстыратынқуауыз. Олбәйбішеге барса, Нәзипаны жамаңдайды. Нәзипаға келсе, бәйбішеден түңіліп отырады. Жалшыға жолықса, байды даттайды. Байға барғанда жалшыны боқтайды. Міне, сол Дәукен осы кезде Әйен бәйбішенің Нәзипаны андуына салып қойған бір көзі еді. Оны әдейі түнгі мәжілістіңтыңшысы қылып Нәзипаныңдуманда, өлеңдетіп жатқан үйіне Әйен бәйбіше жұмсаған еді. Бірақ қанша аңдыса да, қанша артына сөз ертсе де Нәзипа бәйбішеден де, басқадан да именбейтін. Ол –жас та болса жалынды, көкірегін өрге айдаған ержүрек әйел. Оның көңіліне – мен қажының қатыны екемін, жатжерге түскен жаңа келіншек екемін, меніңкүңдесім көп екен, дұспаным мол екен деген қауіп келмейді. Қайта біреу-міреу мұны тоқыратамын деп ондай ниетпен сөз қозғаса, Нәзипаның шиқаны жұлынады…

– Мен бұл есікке күң болу үшін түскенім жоқ. Көтере алмаған қажы мені төркініме апарып тастасын! –деп дүрсе қоя береді.

Келіншек болып келгеннен-ақ Нәзипа Әйен бәйбішелердің ырқына көнбей, етегінен алдырмай, еркіндеп соққан болатын.

Өйткені Нәзипа Шалматайлардың ауылымен атасы тең түсетін Мысық қажының қызы. Мысық деген – өміріне кісіге тізгін бермей бара жатқан көкайыл кісі. Мынау – соның сүт тауысқан ерке тоты кенже қызы. Нәзипа неге атын өрге айдамасын. Қажы мұны төртінші қатындыққа алғаңда, малға жеңіп, қазынаны төгіп, мақтан үшін алған. «Мысық қажының қызын алыпты» деген атақ Шалматайға аз олжа емес еді. Шалматай бұл қызды алумен бірге, бірінші, өздерінің атасынан бері алысып келе жатқан азулы арысына жегжат болып, жауын ел қылмақ еді. Екінші, он болыс елде не малына, не сызына шыдап батып сөйлесе алмаған аю шалдың әлпештеген сұлуын сүю – қажының канағатсыздықпен өрлеген құмарлығының менмендігі болды. Шалматай ақшаны да, малды да аямай төгіп, ақырында осы Нәзипаға шеңгел салған. Бірақ Нәзипа оң жақтағы кезінде Шалматайдың кұшағын қуантқан емес. Оның не аруағын, не басын сыйлап қалыңдық салтын қылмастан «Қара тазға бармаймын» деп біраз қылжақты істеп те көрген. Бірақ ақ бата, азулы әке, ақтарылған мал – барлығы Нәзипаның аяғын тұсап, басын байлап, Шалматайға әкеп қатын қылған.

Сол Нәзипа өркөкіректігін қажы ауылына келгелі қойған жоқ. Келін болып түскен ауылдың аруағын да, әлеуметін де өзінше ұғынып, өз тізгінін ешкімге ұстатпаған. Әдетінше әйелдерінүйінен шығармайтын, қолынан кұмған түсірмейтін абыз-қажы ауылдың әдетін сындырып, өз білгенімен «өрескел» істер істеп жіберетін жеңілтек, тентек, әдепсіз келін атана бастаған. Сондықтан көбінесе өзіне күндестен, көре алмағаннан көп дұспан тауып, ауылдың аузындағы сөзі, андыған адамы болып алған еді.

Әсіресе, Нәзипаның өшігетін адамы – күндесі Әйен бәйбіше. Бұл – Шалматайдың би қатыны. Ер жетіп келе жатқан неше балалардың шешесі де – осы. «Қажы дүниесінің қазығы өзім» деп ұғынатын бәйбіше қайдан келсе де Нәзипаны өз уысынан шығарғысы келмейді. Оны да өзге тоқалдардай дегеніне көндіріп, ій қылып, иықтап отырғысы келеді. Әйеннің алдынан әйел түгіл Шалматай сияқты еркектер де шықпайды. Шалматайға ол дегенін істетеді. Өзінің ішкі шаруасы тұрмысы түгіл, Шалматай алдына ел сөзі келгенде, тиірменнің үстінен асты күшті болып, кейде табандап ұстап қалып та отырады. Сондықтан Шалматайда жұмысы бар кісінің сырдестелері ісін оңғарам дегенде Әйен бәйбіше арқылы алуды да әдіс қылады. Міне, кер азу, аю бәйбішенің айтқанына көнбейтін Мысықтың көкбет қызы күндес боп түскен. Келісімен-ақ бәйбішенің жөнсіз жеріне жібермей сөзін қайырып, бетін тойтарып тастайтын болған. Оны сүріндіру, кірлеу туралы неше түрлі тұзақтар құрады. Нәзипаның еркін, ашық жүрісінен қалайда қылға талай қылық тізіп, әр жақтан қақпан салады. Қалайда қажыға жек көріндіру үшін ертенді-кеш Нәзипаны жамандап, қажының құлағына сіңіреді.

Қажының жоғында Нәзипаның үйіне мәжіліс жасап жігіт-желеңді жинауы – Әйеннің үлкен сақ болатын кезеңі еді. Ол өзінің агенті Дәукенді әдейі үй тыңдауға жұмсағаны сол.

Ауылдың бір жағын шулатып ән салып, гармонь тартып дүрілдетіп жатқан Нәзипаға қарсы Әйен мен Дәукен ақылдасып,өздерінше кимыл қылуға кіріскен-ді.

Қимылдың жобасы – іс насырға шапты. Нәзипаны мұқатумен бірге мұғалімнің көзі жоғалу керек, мұғалім мен хазірет – қас. Бұл әңгімеге хазірет те құлақтас болғаны теріс емес. Мейлі, дүние өртене берсін. Нәзипаны иықтап алуға ығы келген жер – осы. Енді мұның ізін суытпау керек. Түтінін түтініне қосып қалайық – еді.

Бүгін осы жобаның іске асатын күні.

«СИЫР КӨРДІҢ БЕ?»

Нәзипаның үйіндегі мәжілісте неше түрлі ойын болды. Үйдегілер алқа-қотан отырып «жым» ойналды. Жымда күліп қойған адамдарға жаза тарттырып, өлең айттырып, қыран күлкі болысты. Есіп алған белбеумен жазалыға дүре де салынды. Қаз-қатар тізелесіп еркек-әйел араласа отырып тақым астынан «тақия жүгіртпек» ойнасты. Әркім таңдаған адамына орамал тастап, біреуді біреу ортаға шығарып сүйетін де ойын бар екен, оны да істесті. Ойын осындай бірден-бірге соңырқап, көпке созылды. Ойында мұғаліммен қол ұстасып желігіп алған Нәзипа әркімді жағалатып келіп Сатанға:

–Нағашым, сен ән салатын шығарсың, – деді. Сатан сәл қысылып қалды.

–Арқаның жігіті, арғынның баласы болсаң тартынбайсың ғой. Ал домбыраны, шырқат әніңді! – деп Нәзипа сөзді кесетіп қолына домбыра берді. Сатан қымсынып домбыраны алып, малдасын құрып жіберіп, құлақ күйді қоңырлатып беріп еді, Жұмалы жалт қарап:

–Ой, мынаның қолы жорғалап барады ғой!.. – деді.

–Сенен асырса игі еді, – деп Нәзипа Жұмалыға жауап қайырды. Құлақ күйден ширап бұрауы келген домбыраны Сатан сартылдатып қағып-қағып жібергенде ащы айқайлы, әдемі үнді «Ардақ» атты Арқаның атақты әні аспанға көтерілді:

Ай, Ардақ, сен аққоян шыңнан қашқан,

Артыннан мен ақ тұйғын тілеп ұшқан.

Ақ тұйғын ақ қоянды алсын түсіп,

Тамаша қылсын тұрған дос пен дұспан.

Мәжіліске күтпеген жерден әсем дауысты әнші табылып, таң-тамаша жым боп қалды:

Ау, Ардақ! Сен ақ коян секеңдеген,

Мен құмай қуып саған жетем деген.

Ойымда үш ұйықтасам бар ма менің,

Айырылып сен қалқадан кетем деген…–деп, әннің аяғын

сыбызғыдай сұңқылдатып, ботадай боздатқанда, отырғандардың алпыс екі тамыры солқылдап, көкейін кесіп-ақ жіберді. Сатан тағы:

Ау, Ардақ! Сен ақ қоян жұмарланған,

Бұлдырап көз ұшында мұнарланған.

Жолына жаным кұрбан етер едім,

Көңілімді бір тындырсаң кұмарланған…

Шалқытып зарлатып, баяуқыратып тәтті үнді төгіп-төгіп жібергенде үйдің іші иірудегі жылқыдай жусап, мәжіліс мәуеден салбырады. Сатан әннен әнге басып, өршелене – өршелене соғып, ынтықтырып тыңдатып, ұйытты әнге. Біржан, Мәди, Жарылғапберлілердің атақты әндеріне салып соңырқатып-соңырқатып алғанда мәжіліс алдында ашылмаған қазына, бір қапастағы бұлбұл келіп басқандай болды. Нәзипаның да Сатанның тегін арғын емес екеніне көзі жетіп, сусағанда салдыратын тәтті әндері бар екенін ішіне түйді.

     – Қалай менің нағашым? – деп үй ішіне мақтанып та қойды.

– Жарайды нағашың, жанымызды бір жадыратты, – деп, меймандары шын пейілін білдірісті.                                

    – Осының қасында сен де ән салдың-ау, – деп, шұбар Шәлипан Жұмалыны сөзбен тістеп алды.

      – Е, мұныкі әшейін, «ит жоқта шошқа үреді қораға» ғой, – деп, Қажен таз Жұмалының абиырын шайып тастады.

–Уат мына настоящи певест. Мен бек шад болдым. Ғажап тауыш ифрат матор матиф… – деп, мұғалім әннен алған әсерінен қыбыржып отыра алмай сөйлеп кетті. Ол Нәзипаға қарап:  

–Сізге бек рақмет. Көп рақмет. Мен бек разы. Тігінің жыруынан, матор тауышынан көңілім қанатланып әллә қайларға қазақ сахарасын, Еділ бойларын кезген кібік тұйылды. Мына шошы шекіллі қара халық ішінен шыққан талантларды тудырарлық, уа, бұларны Европа мәдениетіндегі сахара жыршылар дөрәжәсінә көтерерлік театр сахналары болса еді қазақ халқында…                 

–Ол жақында болмас, – деді Нәзипа.

–Неге болмасын соң, ханым, болыр. Мұнан біраз жыл бұрын бізнің татар халқында да сахна һүнәрі болмаған бит. Ә, хазір мінә шар шыға башлады. Тек бұл мәсәләләргә қазақ зиялылары біраз еһмиет берсе, қазақ байлары иғаналар жиыштырғаласа, театрлар болыр еді, – деді мұғалім.

Сатан әнінен кейін мәжілістегілердің мауқы басылғаңдай ешкім селтетіп көтеріле алмады. Ол әнненасырып істейтін сауық, тәттілік жоқ сияқтанды. Біреу жырлап, біреу үндемей ойын тарқады.

Нәзипа мәжілісін тарқатып, меймандарын ұзатып, мұғалімге өз үйінен орын жайлаттырды. Сатан мен шұбар Шәлипан бірі шамды өшіріп, бірі түндікті жауып, тыныштық қылатын жай-жайына тартты. Сатан Нәзипа үйінің артына шыққаңда, үйге таяу жерден үйелмендей біреу түрегелді.

–Бұл қайсысың? – деді Сатан.

–Мен ғой…

–Дәукенбісің?

–Иә, біздің сиыр босанып кетіпті. Көзіңе түскен жоқ па?

–Жоқ, – деді Сатан.

–Апыр-ай, бұл ошақ болғыр қайда кетті?

–Сиырыңыз қайда еді?

–Байлаулы еді. Ұры ап кетті ме деп жүргенім…

–Е, құдай суық қолдан сақтасын, жүрген шығар…

– Мынау аттардың шөбіне келді ме деп ойлап ем… Немене,

тамашаларың тарады ма?

–Тарады.

–Әлгі ноғай мұғалім қайда кетті?

–Осы үйде жатыр.

–Ім, – деп Дәукен біраз тұрды да, – Апырай, бұл арам қатқыр қайда кетті, – деп сиырын қарап кете барды.

Сатан ас үйге кіріп, ұйқыға кетті.

ТҮН ЖАМЫЛА

Шалматай қажының тоқалы Нәзипа үйіне мәжіліс жасайтын күні қажыны қалаға кетті деп едік. Қала Шалматай ауылына жақын жер болғандықтан, қажы көп қатынасады. Қалада саудасы, шаруасы көп. Ол бір кетіп калса, калада бірнеше күн жатып қалады. Ондағы сауданың, алыс-берістің, қарым-қатынастың басы-қасында болып басқару істейді. Жүк жүргіздіртіп, елге қыдырмашылар шығартады. Шалматай мұны жайлаудан қайтқан соң,Абдыраның бекетінде жиі-жиі істейді. Осындай келістің бірімен келген Шалматай үш күннен бері бекетте.

Ол бүгін Абдолла байбатшаның пәтерінде болды. Онда жалғыз Шалматай емес, бекеттегі байбатшалардың бірнешеуі, приказчиктер, мырзалар жиылып карта ойнады. Арақ ішісті. Біздің Шалматай қажымыз молдамен бірге қымыз, мырзамен бірге арақішетін еді. Осы арақтың үстінде сөзден-сөз шығып отырып Фазыл мұғалімді біреулер мақтап, біреулер боқтап, сөз күресі болды. Шалматай Фазылды жақтап, оны жамандағандардың сөзін өрге бастырмай қызыл кеңірдекке түсті. Шалматайдың қаладағы жанбарлас адамы алыпсатар Сыдық былай шыққан соң, достық ретінде Шалматайға көп әңгімелердің бетін ашып бергендей болды. Ол Шалматайға осы Абдыра бекетінің аузында не сөз бар екенін былай бастады:

–Қажы, дос жылатып, дұшпан күлдіріп айтады. Өз дәулетіңде күн көріп тұрған бір нашарың мен ғой. Осы қаланың қыбыр еткенін білемін. Әйтеуір, жүріс-тұрысымыз осында болған соң ноғайдың да, қазақтың да қақ ортасында боламын. Араласпайтын жерім болмайды. Осылар сөйлеп жүрген бір жаман атқа менің бетімнен отым шығады…

–Ол немене? – деп Шалматай тіксініп қалды.

–Оны сіз сұрамаңыз, мен айтпайын; кұрысын!..

–Не туралы?.. – деп, Шалматай одан әрі қызықты.

–Керегі жоқ, сіздер туралы…

–Айт, не сөз? – деп, Шалматай тұра қадалды.

–Тіпті айтуға ауыз бармайды, қажы…

–Басын шығарып, аяғын неге айтпайсың?

–Осында бір куілдеген өсек бар.

–Қандай өсек?

–Өсек Фазыл мұғалім туралы. Түнеугіде осы бекетке қонаққа келгенде, сіздің кіші әйеліңіз Нәзипамен екеуі жұрттың көзіне түсіпті. Қазір Нәзипаны мұғалім айнытып, алып қашады екен деген сөз осында күу-күу етеді. Жаңағы үйде сіз Фазыл мұғалімді жақтап сөйлегенде,  әлгі Ғайнетден, Шәкирлердің тырқылдап күліп отырғаны сол еді. Бұл не сөз, қажы? – деп, Сыдық алыпсатар қажының көзіне қарап сығырая қалды.

Шалматай қап-қара болды. Тек, айналып жүріп кетті. Оның жүрегін Сыдық алыпсатар жас теріге тұз бүріккендей қылды. Шалматай ешкімге жылы жауап қатпай, түскен жеріңде сойылып жатқан малға қарамай, түн батып кетсе де, түн қатып ауылына тартты.

Шалматайдың көңілі — тасталқан. Өмірінде ойына келмейтін сұмдық от басынан өрбіп, өз басына жаманат түсті. Бұл жаманат қалаға да, далаға да әлдеқашан жайылып біткен. Әлдеқашан Шалматайдың аруағы былғанып, басы қорланған. Айналада дүние бүлініп жатқанда, Шалматай мұның бірде-бірін сезбеген. «Не үшін былай? Рас шығар… Мен мұны алғалы екі жыл болып барады… Менімен белін шешіп бір сөйлесті ме? Мені онша төмендететін ол қай перінің баласы? Қашан мұндай жынның баласына төмендеген екем? Мұны қанша әлпештедім… Бәйбіше байғұс көрген жерде: «біздің тұқымға кірпікшешен болатын кесір алған екенсің» деп еді. Ол байғұс әлденеше рет өрескел қылықтарын айтса да, мен оны күндестікпен айтасың деп келіп едім. «Осы сенің абиырыңды алады» дегенде, «Бұдан былай оттамай жүр!» дедім-ау. Енді, міне, бәріне де көзім жетті. Не болдым енді, не болдым?..

Мен қатын алмаған екем, жылан алған екем… Улы жыланды бойыма сақтатып, басыма орнатып алғамын. Күннен күнге ел алдында, жұрт көзінде өзімді масқаралап, қадірімді кетіріп бара жатыр екемін… Мен не үшін алдым мұны? Мен таңдап алдым. Малға жығып алдым. Жүздеп жылқы, бестеп жамбы, тайтұяқ бердім. Не көрдім алғанда? Оң жақтан-ақ жанымды жылытып пейілін бір шешкен жоқ. Әкесінің үйіндегі қылжағы – еркелігі, асаулығы болсын. Ал ендігісі не?

Жоқ, мен мұны еркінсіте алмаймын. Не жеңіп қатын қылам, не бетіне адам қарағысыз етіп абиырын төгем…

Апырым-ау бұл кіммен жүр? Кім менің маңдайымды басатын? Қара қазақ қатынымның қойнына бармақ түгіл, жаман ниетпен қорамның шетінен жүрді ме? Менің сүйегімді сындырып, басымды қорлайтын осы қаңғырған ноғай болып па екен? Мен осы шақшабас ноғайға оп-оңай болыппын ба?

Кім біледі? Сайда саны, құмда ізі жоқ салт ноғай бір күні дәт еткізіп алып кашып кетсе… Кетсе, оңай ұстата ма? Ұстатар еді-ау, бірақ мені елге әшкере, жұртка масқара қылмай ма? Ондай атқа ұшырағанша менің басым көрде болғаны тыныш. Көрге көмілсең, тым болмаса мұндай қорлықты көрмейсің де, естімейсін де…».

Шалматай салт атты сарт-сарт қамшылап желіп келеді. Түн қараңғы. Айсыз аспан түнеріп, бұлты қоюланған сияқты. Қасындағы қылаң атты Жәкежанды алдына салып, оған да жақ ашып жауап қатпастан тек желіп келеді, желіп келеді…

* * *

Түндігі жабулы, есігі түсірулі үлкен үйдің керосин лампасы үй ішін тұнжыратып жылтырап қана жанып тұр. Әйен бәйбішеде ұйқы жоқ. Шешінген де емес, көсілген де емес. Өлі тиген жылқыдай төңбекшіп бүк түсіп жатыр еді. Үйге сып етіп біреу кіріп келді.

–Дәукенбісің? – деді бәйбіше.

–Иә, ұйықтаған жоқ екенсіз ғой.

– Ұйқы кұрсын, жынның ойнағы тарады ма?

–Жын-шайтан тарады, бірақАуе анамыздың қасында анау Әзәзіл қалды, – деп күліп қойды.

Дәукеннің бұл айтып тұрғаны мұғалім мен Нәзипа екенін түйген бәйбіше басын көтеріп алды.

Дәукен сипаланып жүкаяқтың астыңдағы насыбай шелекті тауып алып, сөйлей түсті:

–Әбден болыпты, бәйбіше, әбден бұзылыпты. Ешкімнен именбейді, кәпір!

–Арам жесең тойғанша деп, кімнен қымсынсын, имансыз жүзіқара. Елге-жұртқа енді не бетімізді айтармыз, – деп бәйбіше бетін үзіп-үзіп алды.

–Әй, құдай құдіреті-ай, анау бір қу тымақ арғынды тауып алыпты.

–Онысы кім екен?

–Анау бір былтыр қойда жүретін арғын. Биыл тіпті әлі жүні түсіп, түлеп қапты өзі. Оны ана тоқал нағашым деп қояды.

–Тарттырармын сазайын нағашысының! – деп, бәйбіше кіжініп кетті де: –Дәукесі, енді тыныштық қылыңыз, – деді. Дәукен үйден шығып бара жатып қайтып келіп, сыбырлаңқырап қолын ымдап:

–Не қылса да бүгін ұмтылған кісі тойдың үстінен түседі, – деді де шығып кетті.

Тасыр-тұсыр етіп үйге бір аттылар түсе қалды. Бәйбіше «бұқайсысың?» дегенше үйге өңі қашып Шалматай кіріп келді.

–Амансыңдар ма? – деді Шалматай.

–Аманбыз, анау үйіңнен басқамыз! – деп бәйбіше зіркете түсті.

–Ол үйге нағыпты?

–Жау шауып жатыр…

–Ол үйді жау шауып жатса, сендер қайдасыңдар?

–Бізді кісі құрлы көре ме сенің таңдап алған нақсүйерің! Ауылды ауыл, аруақты аруақбілмей анау қаңғырған ноғаймен… сұлуың!.. – деп тығылып айта алмады.

Қаны қашып кеткен Шалматай сып етіп үйден шығып кетті.

* * *

Нәзипаның ас үйіндегі Сатан шырт ұйқыда еді. Біреудің қолы жұлқып қалғанда, ояна кетті. Жанындағы үйде дабыр-дұбыр, шаң-шұң. Дауыс сасып сыбырлады:

    – Түр, жүгермек! Құдай төбеден ұрды!

– Шәлипанбысың?.. Не болды?

–Масқара болдық. Қажы келіп қалды. Мына үй бүлініп жатыр. Келіншек саған тез… хабар тигізсін деді. Ұмтыл!

Шәлипан тілі осыған-ақ келді де жоқ болды. Сатан апыл-құпыл киініп, керегені сипалап жіберіп бір жүген қолына түскенде үйден сып етіп далаға шықты. Шықты да қараңғыға лақтырған тастай жоқ болды.

МАСҚАРА

Шалматайдың ауылы бұл таңды шулап атырды. Бірін-бірі оятып, біріне-бірі хабар берді. Оянғандардың барлығы да көздерін уқалай Нәзипаның отауы жағына жүгірді. Қарғанған дауыс, күжілдеген ашу, күңіренген көпшілік у-шу болып, бүлінген ауыл азан-қазан. Шалматай Нәзипа отауына келгеннен бері у-шу күшейгеннен күшейіп бара жатты.

Таң атып, күн шығарға таянғанда, Нәзипаның үй жағына жиылған халық қосылып жүрді. Сатан да бір бүйірінен келіп араласып кетті. Үйме-жүйме болып келе жатқан адамдардың алдындағылары бір-бірлеп Сатанның көзіне түсе берді.

Халық алдындағы найза салым ілгері келе жатқан –Дәукен. Бір қолындатаяқ, бір қолында шылбыр. Пері соғып кеткен кісідей алақ-жұлақ етеді. Әлдекімді жетелеп келеді.

–Ойбай-ау, жетелегені кім? Нәзипа ғой! Сұмдық-ай! Сорлы-ай! Масқара қылған екен ғой! Әй, мынау Дәукен не дегендоңыз еді? Анық сол, Нәзипа… Алда бейшара-ай! Ақ жібекшәлісінің үстінен бастыра мойнына құрым киіз іліпті-ау! Түу,масқара-ай!.. – деген ойлар бір секундтың ішінде жайдың отындай жалт-жұлт етті.

Нәзипаның жақсы киімдері үстінде. Жамылғаны ақ шәлісі, жасыл пүліш бешпенті, торғын көйлегі төгіліп, тұлғасы сырықтай болып, Дәукеннің жетегінде жүріп келеді. Мойнына ілген құрым киізден басқа оның көркем бойын кірлеп тұрған нәрсе жоқ.Талдай сыны, жанған жүзі, жалтылдаған көзі жайнап, қабағы қаз қалпында. Бетінің қызылы қызыл, ағы ақ, жайшылықтағы жайдары мінезінен мінамдай өзгермеген. Ол Дәукеннің жетегінде іркілмей батыл аттап басып келеді. Дәукен ат ойнататын адамша мойнына құрым ілген ақ келіншекті ақсандай басып жетелеп барады. Бұлардың артынан шұбап атты-жаяу адамдар топырлап келеді. Нелер қара сақалды, ақ сақалды кісілер күңіреп тепсініп жүр. Нелер тентек мырзалар кіжініп, аузынан жынын құсады:

–Бер қолыма! Аттың құйрығына тағайын!

–Құның қалтамда! Асқанға тосқан!

–Айналдыр аруақты!

–Айналдыр мешітті!

–Алып жүр әкем ауылына!

–Кереміз!

–Қырықтық қыздырып басамыз!

Осындай сөздермен қажы ауылының нелер сызылып отыратын сұлу мырзалары күж-күж етеді.

Түндегі мәжілісте болған Қажен таз да осының қақ ортасында. Ол да Нәзипаға қамшы үйіреді:

  – Не жетпеді, иттің баласы? Тоймасаң, құлға қосам. Жоныңнан қайыстілейін!.. – Жайшылықта намазын каза жібермей, қолынан құманын түсірмейтін қажы ауылының қатыңдары Нәзипаға қарап шу-шу етеді:

–Өлда ғана, мұндар! Тарт жазанды!

–Тартсын жазасын, албасты!

–Әй, бейшара-ай, неге бүйтті екен?

–Сорлының абиыры алынды-ау!

–Абиыры құрысын! Өзініңде, өзгенің де абиырын алып еді! Болсын!

–Ананы қарашы! Бетім-ау, анау Дәукен керей не деген имансыз еді-ай? Ұялмастан сақалымен Нәзипаны қалай қолы барып жетелеп жүр?!

–Қажы атады ғой мұны…

Нәзипаны аластап алып жүрген халық жетелеп жоғары әкетті. «Қажы әкесінің қара шаңырағы» деп, Қажен таздың үйін үш айналдырды. Онан шығып мешітті екі айналдырды. Осы жүрісте Нәзипаны сөкпеген адам, қарғамаған кісі, боқтамаған тентек, бетіне түкірмеген күндес қалмаған шығар. Біреу тас атып, біреу кесек лақтырып, біреу топырақ шашып жатыр – бәрі де итше ырылдайды. Шошқаша қорсылдайды. Бірақ мұның біреуі де Нәзипаның қабағын қақтырып, жүнін жықтырмайды. Оның не намысы жоқ өлі кеуде екенін, не мұның бәрін күлкіге ғана есептеген көзсіз ер екенін айыру киын. Екі беті гүл-гүл жайнап, көзі ойнап, езуі күліп, жүзі жарқын, жүрісі еркін, мойнында ілінген құрым, тағылған шылбыр, өзі Дәукеннің жетегінде, жабыла қақарақтаған кесек атып, сөккен адамдардың қақ ортасында өзін боқтаушыларға «ләм-мим» демейді. Тек анда-санда:

–Сөз сендердікі! Қолыммен қылғанымды мойныммен көтеремін. Бәрібір маған бір өлімнен басқа еш нәрсе қалған жоқ! – деген сөзді айтады.

–Мынау неткен бетпақ еді, жүз жанбайды ғой! – деп, абысын-ажын жағасын ұстайды.

Сатанның екі көзі далада, әлде нәрсеге асығып тықыршығандай мешіттің ар жағына қарап жалт-жұлт етеді. Апыр-ау, Фазыл мұғалім не күйге ұшырады екен? Оны да осындай жұрт алдында масқаралар ма екен? Әлде өлтіріп тастады ма? Жоқ, Фазылға тиюге артына қарасын. Ол законның адамы ғой, оған мынандай айуаншылықты істей алмас. Істеуіне мұғалім де оңай көнер ме екен?Тек сорлағанда мына Нәзипа сорлады ғой… Ал қажының өзі қайда? Сондай жұрт аузына қараған абыз кісі, қажы кісі осындай істерді істер ме? Мынау масқара ғой!.. Әй, істер-ау, пәленің қайсысы болса да қажылардан шығар-ау. Неткен қатал ит еді өзі. Азар болса, жас әйелдің аяғын ауыса басқан бір кезінің үстінен түскен шығар. Оны осынша елге әйгілеп, жұртқа масқараламай-ақ, бас жарылса бөрік ішінде, қол сынса жең ішінде, не қылса да колынан келіп тұрған жоқ па? Әй, имансыз екен! Әй, қансыз екен!..

Нәзипаны аластап қара шаңырақты да, көк мешітті де айналдырып болған соң жосылған топ тура Шалматайдың көк шатырлы екі қабат үлкен сары ала үйіне тартты. Масқараның жорығы осы үйдің алдына таман келгенде жоғарғы терезенің біреуі серпіліп ашылып Шалматайдың басы көрінді. Тегінде ит кемірген асықтай тығырайған қара қажы қаны қашып, қара пышақтай болған екен. Зират жаққа қолын бір сілтеді де, терезені жауып жіберді. Нәзипаны жетелеген Дәукен артынан көпті шұбатып Сарманекең қажылардың моласына қарай тартты. Сатан да осының ішінде. Оның екі көзі далада. Біреулерді күткендей алақ-жұлақетеді…

ҚАЖЫНЫҢ ҚАТЫНЫ КЕТТІ

Масқараның жорығы жосылып зиратқа таман жуықтады. Сол кезде мешіт жақтан саулап көп атты кісі шыға келді. Самсаған қол, қалың кісі қанатты жайып жіберіп, шеп тартып, сар желіп келеді.

–Я, бәлем, жетті ме! – деп, Сатан қуанды. Саулап келе жатқан көп кісіден салт ат жетектеген екі кісі масқараның жорығына қарай өзгелерден оза шапты.

Шапқан екі кісінің алдыңғысы — қаршығадай құнтиып қалған жылпың бозбала. Оның жетегіндегі қара жорға үстіндегі ақ күміс әйел ер-тоқымды саудыратып, шапқан атының жетегінде шайқалып келеді. Жорға жер баспаған сияқты. Артыңдағы — салт атты ақсақал. Жорғаны жолдасына жетектетіп, таяғын көлденең ұстап ерге таянып,сақалы желкілдеп, өзі селкілдеп келеді. Бұлар Нәзипаларға айқаса берді. Аттың ағынымен келіп ақсақал таяғын ала Дәукенге ұмтылып еді, оралып ұра алмады. Дәукен Нәзипаның шылбырынтастай салып, айнала жүгіріп жанын қорғады. Апалақтап, олай-бұлай жүгіріп жүрген Дәукеннің ұрымтал жерінен келіп жетек атты жігіт атын бір салып жіберіп, Дәукеннің үстіне ұршықша иірілді. Дәукен тыпырлап қамшының астында қалды. Білеп ұстаған жезді қамшы Дәукеннің қара көсе бет-аузын қан қылып, кәрі мойнын осып-осып түскеңде, қоңыз болып жердің тесігіне кіріп кетті…

Ол арада ақсақал да кіжініп ақырып келіп, Нәзипаның мойнындағы құрымды таяғымен іліп лақтырып тастады да:

– Мін, балам, мына атқа! – деді. Нәзипаның алдына ерттеулі қара жорға көлденеңдей берді. Нәзипа жұлқынып мойнынан күрмелген шылбырды ала алмай жатқанда, шал суырып пышағын бере берді. Шылбырды шарт қиып лақтырып, Нәзипа аяғын үзеңгіге әлде салды, әлде салмады, қара жорғаның үстіне қаршығадай қона кетті. Сатан сергіп сала берді. Оның күткені де осы еді…

– Тарт, балам, бері! – деді ақсақал, үшеуі топталып Шалматайдың сары ала үйіне қарай тартты. Бұлардың артынан саулап желіп қамшысын білеген қалың кісі де жетті. Сарыағаштың таң атқаннан бергі қобырап жүрген тобына мына кісінің тобы келіп араласқанда, қажының ауылы кісінің астында қалды.

Бұл келгендер Нәзипаның төркіні – Қаралар. Қонысы Шалматаймен араласа отыратын. Ертеден өрісі бастас, терезесі тең бұлар да — бір жуан ауыл. Мынау ат үстіндегі ақ шал – Мысық деген аю осы. Оның атасының көптігі, өзінің ерлігі – жеме-жемге келгенде мына қажыларға тізгін де бермей кететін көкайыл, қызының Шалматайға келуіне наразы екенін Мысық бұрыннан білсе де, «ол таз қажыға тоқал болып бармаймын» дегенде «аруаққа бар, батаны бұзба!» деп осы шалдың өзі ұзатқан болатын. Кейінде «Нәзипа айнып жүр, айнымалы» дегенді шал жата-жастана еститін.

– Балама сәлем айт, бұзылмасын. Мен аруаққа бергем, сыйласын! – деп, Нәзипаға сәлем айтқан.

–Баламды аруаққа бердім, алған қатыным деп, жүзінтөмендетпесін, аруағымды сыйласын! – деп, күйеуіне де сәлемайтқан.

Нәзипаның өрескел қылығы ішіне қанша сыймаса да, Мысықтың бұл сөзі Шалматайға үлкен салмақ болып жататын. Бірақіс шегінен асты. Нәзипа ешкіммен де санасқан жоқ. Өзі дегенін істеп, қажылардың аруағын қорлады. Ол өзін-өзі зорлай алмады. Ақыры мұндай болды.

Мысық Сатаннан түндегі жаманатты естігенде, селкілдеп отыра алған жоқ. Мұны не де болса бір жайлы қылайын деп жігітін жинап, атқа мініп кеткен еді. Сатанның түн жамылып бұларға хабар беріп үлгіргені мұндай жігіттік болар ма? Қаралардың келісі қажылардың төбесінен түскен тастай болды.

– Ер болса, кірген көрінен шықсын, терінің пұшпағынан байыған неме! – деп,  Мысық ақсақал көгеріп, көк ала үйдің алдыңда тұр. Шалматай үйінен шығып көрінбек түгіл, ішіндегі есіктерін бекітіп, кірерге тесік таба алмай жүрген шығар. Ол әлде шкафына кіреді, әлде ұшырмасына шығады. Өлімнен ұят — күшті, ұяттан да өлім — қауіпті. Қазір қанына қарайып тұрған Қаралар байлап әкетуге құдіреті келеді. Шалдың ашуы жаман. Бауыздата салудан да тартынбайды.

Қаралардан қашқалақтаған Шалматайдың өз басы ғана емес, бағанағы бір-бір атқа мініп, Нәзипаға қамшы үйіріп, аттың құйрығына тақпақ болып күпініп жүрген жігіттердің біреуі де сөзге келуге жараған жоқ. Қайта Қаралардың көзіне түсетіндей адамдары қорасына, моласына, мешітіне, тесігіне тығылып, шілдіпірім болып тозып кетті. Дәукен көптен көрдің ішіңде жатыр. Тек жарық дүниеде қажының аулынан қалған қатын-қалаш, қоңсы-қолаңсы болмаса,қажы өренінен бір адам шығып Қараларға жауаптасуға жарамады. Жасы жетпіске келсе де атқа әлі баладай қаздиып тіп-тік отыратын қаршыға көзді қара шалдың қанат бөрігі желкілдеп, салалы сақалы желпілдеп, өзі бураша шабынып, жыландай ысқырып тұр:

– Шық, еркек болсаң! Сенің мақтанғаның қыл-қыбырдан  жиған ақшаң, терінің таңын жалап тапқан малың, ұрлап ішкен арағыңғой! Мені неше кессе де сендікқауқарым бар. О, сорлы, құдайыңды нағып ұмыттың? Мен бұлқынсам төрдегің түгіл көрдегіңді де суырып алам! Шаңыңды қағып, шаңырағыңа қобыз тартайын! – деп зірк-зірк етеді.

Көк ала үйдің алдында иіріліп Қаралар біраз тұрды. Не байдан, не бәйбіішеден, не мырзалардан, не жалшыдан бір адам шығып,Мысыққа жауап бере алмады. Мысықтың маңайына баратынбір тышқан табылмады.  

Мысық қамшысын қызына беріп:

–Мә, балам, салдыр жорғаны! – деді.

Қамшыны Нәзипа алды. Тақымды бір қымтап қойды. Тізгінді тежеңкіреп ұстап, қара жорғаны бауырға бір осып, тақымды қағып сырғып кеп жөнелді.

Сарыағаш қыстағының ортасын жарған кең көше. Екі жағы үлкен-үлкен көк шатырлы, кызыл ұшырмалы, ағаш төбелі көп үйлер, бұл — тірі қажылардың мекені. Осы үйлердің сырт жағында аулағырақта иқы-жиқы көрінген дөңгелек қорған, төрт құлақты, ай орнатқан зираттар –өлген қажылардың мекені. Мынау қасында екі ақ үй тігулі молаға қарап тұрған үлкен көк ала үй Шалматай қажынікі. Анау — сорайып тұрған Сарыағаш мешіті. Күн шашырап жаңа шығып келеді. Көкте бір шүйке бұлт жоқ. Оң жақта көлбеп, көсіліп Алатау жатыр. Сол жақта мая-мая шөп үйілген жалпақ саз. Ертеңгі ашық әуедегі салдырған жорғадан шаң шықпайтын сазғылт жердіңтақ-тақ жолы. Алатауды иығына ала, маңдайын шыққан күнге бере, көсіліп жатқан кең көшемен әлгі өлі-тірі аруақтың сай-сүйегін сырқырата Сарыағашты жорғамен жарып салдыртып кетті Нәзипа.

Ол ұйтқытты, шайқалтты, дірілдетті, бұлдыратты, құлдыратты қара жорғаны! Әне, көшенің арғы басына шықты. Әне, бұрылды. Қайта тартты. Салды қамшыны! Ұшты бері! Теңселіп келіп тұрған топқа тіреліп тұра қалды.

Жорғаның бұл салысына Алатау дүбірлеп аунап-аунап түскендей болды. Жер сілкініп дүрілдеп кеткендей болды. Нәзипаның күңгірт көңіліне самал жел соғып, қапа тұманын қуып, денесін сергітіп жіберді. Қашаннан басқан қара албастыны қара жорғаның екпініне қақтырғандай екіленіп, шалқып жорға жалында ойнаң қақты. Сарыағаштың менмен кеудесіне ойнаған жорғаның дүбірінен, келіншектің көңілінен қажылардың тірісі жаншылып, өлісі ыңыранғандай болды…

–Тарт, балам, әрі! – деді Мысық.

–Қош, Сарыағаш! – деп, Нәзипа жорғасын жалт еткізіпбұрып алды. Қаралар саулап жүріп берді. Жауды жеңіп олжалықайтқан жасақтай Мысықтың нөкері дауылдасып ауылына қарайтартқанда, қара жорғалы келіншек көптің алдыңғы селдіреңіндетеңселтіп бара жатыр еді.

Терезені ашып жіберіп, Шалматай қарап қалған екен. Тығылған көрден басын жаңа көтерген Дәукен де солай аяңдады.

АБДЫРА ТОБЫНДА

Абдыраның бекеті құмырсқаның илеуіне ұқсайды, қайнаған халық. Аққан судың екі жағына сірестіре тігіліптасталған үйлер, үйіліп тасталған отын. Бекеттің өр жағында жайылған сойыс малы, тұсаулы аттар. Ойға тігілген үйлерге топ-топ болып жан-жақтан құйылып жатқан кісі.

Бір дуан елдің бас қосқан Шербешнай съезі осы. Мұны «Абдыра тобы» дейді. Уездің начальнигі топтың басы-қасында өзі болады. Елдің арасыңдағы алым-берім, дау-шардың, карта алыстың тоқайласатын жері осы. Топ екі жылда бір болады.

Тігілген үйлердің біреуі – «ұрлық үйі», мұнда ұрлық туралы билік айтатын билер отырмақ. Ұрлықтуралы дауды тергеп, «ұры билері» кесім қылмақшы.

Оған жалғас екінші үй –«жесір үйі». Бұл үйде «жесір билері» отырады, мұнда әйелдің басын ашады, не басын бекітеді. Әмеңгерлерге разы болмаған жеңге, оң жақта қалған кыз, төркініне қашқан келіншек, кұда, тағы солар сықылды даулы адамдардың басы осы жесір үйінде сарапқа түседі.

Үшінші үй – «қол ақының» үйі. Мұнда біреуден біреуге ауысқан ақы туралы бітім айтылады. Алыс-беріс, тамыр-таныс, ауыс-күйістің сөзі осында.

Сатанды айдаған жасауыл осы үйге таман алып келді, бұл үйдің артында сұлу сақалды, сусар бөрікті қара болыс бірнеше кісілермен оңаша сыбырда отыр екен; жасауыл Сатанды болысқа алып келіп:

–Әлгі шақыртқан кісіңізді, міне, алып келдім! – деді.
Қара сақалды болыс қабатын төбеттей қабағын түйіп, төңкеріле бір карады да:

–Старшынның қолына бер! – деді. Мойнына кінаға салған сары, тапал, жылпың старшын Сатанға ие бола кетіп, алып келіп ас үйдің қасындағы жерошаққа от жағып отырған сақау малайға:

– Мына кісі – жауапты кісі, қазір сенің қасыңда болады.

– Айрылып қалсаң жауабынсен бересің! – деді.

– Ойбай, штайшын әке, би бәйенді менен аулақ әкет. Мен айдиып қаяймын,– деп сақау зыр қақты.

– Айрылсаң, болысқа жауабын өзің бересің! –деп старшын кетті.

– Байғұс, корықпа, мен қашқын емес. Сені ұятқа қалдырып не қылайын, – деп, Сатан келіп сақаудың жанына отырды.

– Қай ейсің? – деді сақау, көңілі тынышталғандай болып.

–Арғынмын. Өзің ше?

–Өзім Кенжемін. Осы сиястың сойсын айдатып кеип еді. Енді осы би үйге от жақтиып қойды.

–Ылаушы екенсің ғой?

–Иә, ыяумен жібейіп еді.

Сатан сақау ылаушының ернін танып, өз шақшасын суырып, насыбайын ұсынды.

Сол арада жылпың старшын келіп Сатанға:

–Жүр!–деді.

Сатан старшынға ерді. Старшын Сатанды дуылдап жатқан «қол ақының» үйіне алып келді. «Қол ақы» үйінің қол жасауылы есікте тұр екен, Сатанға:

–Бас аяғынды, тезірек! – деп шақшиды. Жасауылдың мұнысы көрінгенжауапкерге осылай бір кез алартып ақырып қалатын әдеті еді. Ол осы әдісімен жауаптыға өзін таныттырып қалатын. Ондағы түпкі ойы–жауапкердің жүрегін шу дегенде осылай бір шайып қойса, кейін қолына теңге-тебен де түсіп қалатын.

Ол, әсіресе, Сатан сияқты саяқ, үйірсіз жүрген жалғыз-жарымға өш. Жау жағадан, бөрі етектен ғой…

Сатандар үйге кіре берді.

Үй іші – лық толған кісі. Төрді айнала алқа-қотан отырысқан, жантайысқан билер. Мықыр мойын, ебелек сақал, жұқа қара би шылым ширатып отыр. Сары сақалды, салалы саусақты, таңқы мұрын, ала көз би – қаздиып отырып шырт түкіреді. Бұқа мойын, саба кұрсақ, үйелмен би жастық қойдырып қор-қор етіп ұйықтап жатыр. Біреудің айқайымен, біреудің бажылымен жұмысы жоқ. Сірә, түнімен бір параның сөзіне араласып ұйықтай алмаған болу керек. Биылғы сайлаудың тартысыңда ақшасын шашып ел аударып алып, азулы биді жеңіп болған тықыр қоңыр тоқты қошқар би тық-тық етіп, келген-кеткенді көзбен қақтықтырып отыр. Ала көз, қоңқақ мұрын, тесік тамақ, қызыл қожыр би шақшасына насыбай істеп әуре. Қасында шылымы шашылған арық қара – песір молда дегені осы. Ол үлкен книганы алдындағы қолсандықтың үстіне жайып тастап, жүгіністі жазып отыр. Молда ол жазудан бас ала алмайды. Жан терге түсіп отыр екен. Бұл жан терге түспегенде қайтсін, қолындағы қара шолақ қалам түрткен сайын теңге туады. Жүгініс басы – бір сом. Ал жүгінетін кісі әне, кезек күтуде. Аз санағанда күніне кырық-елу жүгініс болады. Сатанның алдында есіктен итермелеп кіргізген кісесі салбыраған, тоны жалбыраған, жайын ауыз қара шалды жүгініске алды.

Тісінің кақ жартысы жоқ қара шал аузы балпылдап:

–Ей, билер! Ей, қазилар! Бір ауыз сөзге мұрсатана! – деп қайқақтап еді.

– Отырғыз! Отырғыз! – деген билердің даусы жамырай шықты. Жасауыл шалдың иығынан сүйрелеп, кимелеп песір молданың алдындағы книгаға әкеп төндірді. Ақ елтірі тымақтың бір құлағын жымыра киіп, жезді қамшысын бүктей ұстап, маса сары шалға қарсы отыра қалды. Бұл даугер еді.

–Кәне, не сұрайсың? – деді тоқты қошқар би.

–Картадан қараңыз? – деді ол.

Песір молда картаны қолға алды. Картасы үлкен қара книга екен. Песір молда қара книганы сатырлатып ашып-ашып жіберіп:

–Сарытау елі ме? – деді.

–Иә, – деп, даугер жып ете түсті.

Сатан карта дегеннің атын ғана еститін. Сатанның білуінше, дуандық съезд болардан бес-алты ай бұрын карта жазуды жүргізеді. Старшын, ауылнайлар ауылды қыдыра жүре, алым, шығынды жия жүре – өзге болыстың елдерінен өз қол астындағы адамдардың даулайтын ақысын жаза жүреді. Міне, осыны «карта» дейді. Жазған картаны оқығанда, Сатанға былай естілетін:

«Пәлен ауылдың, пәлен болыстың адамы пәлен болыс, пәлен

ауылдың адамы пәленшеден пәлендей ақы сұрайды» сол ғана. Қол ақы, ұрлық, жесір болса – өз жен-женімен жеке жазылады. Бірақ Сатан картаның осылай жазылғанын долбарлап білетінболса да – оның калай іс болатынын, қайда әкететінін білмеуші еді. Сөйтіп, елдің «карта» дегені үлкен қара книга болып шықты. Ол карта осындай жалақтаған билердің ортасындағы үлкен құрандай жұрттың қарап отырған кітабы болған соң, Сатанға карта книгасы үлкен мықты нәрсе көріңді. Песір молда картаны оқыды…

–Алтыншы ауыл, Сарытау болысы Есімбек Дәркембай ұғылына Арасан елі, он бірінші ауылдың адамы Омарбек Құткелді ұғылы керек. Бір кұлынды бие, үш кесек ақ киіз, бір күмісті ер-тоқым қол ақы сұрайды.

–Жаз жүгіністі! – деді мықыр мойын бұзау бет би. Молда молақ қаламды жауыр аттың лоңқасынан аққан қанды іріндей қызғылт сары сияға малып алып жүгіністі жазуға кірісті. Ол талапкердің де, жауапкердің де аты-жөнін сұрамастан картадағы жазудан көшіруге отырды. Билер сұраққа айналды:

–Қалай ауысып еді? –деді тоқты қошқар би.

–Тамыр болам деп алған, – деді маса сары.

–Өтірік айтады, мұның кім екенін танымаймын, – деп кетік қара шал бажалаң салды.

–Ей, қазилер, құлақ салыңыз, бұл адамды мен өмірімде көрген емеспін.

–Түу, иманың күйсін! – деп сары жалақ қызарақтады.

–Ей, қазилер, әділ таразыла, ақиретке бәріміз де барамыз. Мынау менің тамырым болмақ түгіл, танымайтын адамым…

–Танымасаң, бұл қайдан сені бұл жерде танып қалды? –деп сұлу сақал би тікелене кетті. Шал бажылдай берді:

–Бұл пәле жауып отыр. Мұның пәлесі мынау: осы адамды ұрлық үйінде отырған Қожангелді бидің жақыны болмас па екен деп тұспалдаймын. Өйткені біздің Разбек биіміз бар ғой, сол кісі ұрлық үйінде отырған алшын Қожангелді бидің бір туысқанынан жоғалған биесін танып алған еді, о биені ұрлаған Қожангелдінің жиені болып шықты. Сонымен, біздің Разбек биіміз мал көзін алып, ұрыны да, биені ұстаған адамды да осы съезге салып, айғақтары мойнына қойылған соң мойнына қосақ, көтіне тіркеумен төлетіп алған болатын. Ол ұрыға абақты кесіліп кетіпті. Міне, осы шаталаңның барымтасына мен күйіп отырған болармын деймін. Одан басқа осы сақалыма ақ кіргенше біреудің алалыжібін аттамаған, кұдай деген бір нашар адамбыз… Бұл мені базардан ұстатып алды да, ай-шай жоқ тілге келтіртпей, ақым бар деп осында сүйретіп келді. Ей, қазилар, бәріңнің де жас жандарың, бос мойындарың бар. Ақиқатқа күйдірмей, адалына барыңыздар, – деп, көзінен жас тамшылап, сақалы селк-селк етті.

Сатанның жүрегі орнында жоқ, әлдеқашан шыбын болып ұшып, мұз болып қатып қалған сияқты. Өмірі мұндай топтың талқысын көрмеген жас Сатан мынау топалаңды көріп, жаны шошып тұрғандай: тасқайрақтай қағысқан дау, ақ па, адал ма, біреу біреуді сүйрейді. Біреу біреумен сыбырласып, жыбырласып, «әке, үйге кірмей бітейік» деп жік-жапар болады. Не сұмдық? Не ақыр заман? Біреудің біреу бетін жыртқан, етін жеген майдан жер осы екен ғой. Бұл жердегі алатындар ылғи адуын ақсақал, азулы жуандар болмақ та. Қай нашар келіп осы жерден теңдік алады? Бұл жерге келген нашар теңдік алу үшін емес, терісін сыпырту үшін келеді де…

Осындай ойлар Сатанның басын әңкі-тәңкі қылып тұр. Жүгіністің екінші кезегі, әрине, Сатандікі.

Анау шал көзінен сорасы ағып, жылап сөйлеп, жан-жағына жалт-жалт қарап отырды. Бірақ ол қанша зарласа да, қанша қараса да даусын естіген құлақ, көзіне түскен жылы жүз табылған жоқ. Жанның бәрі тас керең, су қараңғы соқыр, не өңшең тастардан соғылған сықылды. Біреуі де мизеп, зарға құлақ аспайды. Оның арызын тыңдап, ақ-қарасын айыру орнына бишікештер алдына келген піскен етке пышақтарын суырғандай жандарына қолдарын салысып мөрлерін суырысып жатты. Алынған мөрлер песір молданың кішкене сандығының үстіне үйме-жүйме болып отырған билердің өздеріндей тізіліп барады. Тот басқан ағаш сапты дөңгелек темір мөр, бота табан тас мөр, ит бас сүйек мөр, ит асық мұжық мөр, сабы мүйіз сұр сопақ мөр кір-кір төс қалталардан, жан қалталардан, түйіншектерден құдіретті түрде шығып жатыр; әркімнің мөрі иесі сықылды: мықыр мойын, құнан бұқа бидің мөрі – ит асық. Шуда сақал, жалпақ мұрын бидің мөрі – тот басқан шойын мөр; теке сақал, пұшық бидің мөрі – өзінің мұрны сықылды пұштиып қалған. Ұзын мойын көсе қараның мөрі – сұр сопақ, осы мөрлер аяғы буылып алдына келген малды бауыздайтын қайралған пышаққа ұқсайды…

Жүгіністі жазып болған песір молда:

–Қане, билердің кесігі не болады? – деді.

–Сенің айғағың кім? – деді сары шолақ би.

–Міне айғақ! – деп, жапаң сары артыңдағы мұрнын жеп қойған күміс белдікті пұшықты көрсетті.

–Мен айғақпын, – деп, ол пұшық мүңқ ете түсті.

–Картасы бар, айғағы қасында, билік айтылсын! – деді мықыр би.

–Биесіне бие, үш кесек киізіне бір бесті, – деп бұқа би тұжыра сөйледі.

–Ей, қазилер! Ей, билер! – деп, шал зар қақсады. Оныңсөзін кім құлаққа ассын!

–Ер-тоқым қандай еді?

–Шым күміс еді.

– Ендеше ереже бойынша бес бесті! – деді қара шолақ би.

Шалдан үн шыға алмады.

Молда қара шолақ қаламмен сытырлатып жазып жатыр. Аздан соң жазылған үкімді оқыды. Ол жазылған үкімнің аяғы былай бітетін еді:

«Айтылмыш малдарды тез алып бермек үшін нақым талапкер қолына көк книгадан копия кесіліп беріледі…»

Қара шал одан әрі қап-қара болып, қазан ұстаған тұтқыш болды да қалды. Бір ауыз ләм-мим деп сөйлеген де жоқ, енді «казилер» деп ешкімге жаутаңдаған да жоқ. Өйткені билер оны мөрлерімен бауыздап тастады ғой…

–Түсір билердің полажнасын! – деп,қол жасауыл дікекқақты. Билердің алдына келіп жүгінген адамнан алатын алымы «полажна» деп аталады екен. Олар ол ақшаны билік айтылған малдың сомасынан шығарып есептеді. Мынау шалға билікайтылған малдың полажнасы – жиырма жеті сом ақша болды. Ол малға шаққанда екі бестінің кұны еді. Ақшаны тауыпберіп өзі алғанша деп кетік шалдың атын жасауыл ұстайтынболды.

Сатанда үрей қалған жоқ. Оның жаны шыбын болып шығып, әлдеқайда ұшып кеткен сияқтанды.